11-mavzu: Gidronimik manbalarning o‘lka tarixini o‘rganishdagi ahamiyati

Bandixon – Surxondaryo viloyatidagi tuman nomi. N.A.Mayev tomonidan Bandixon tizmasi va darasi qayd etilgan¹¹.
Bandixon nomi izofali ikki so'z: band+i+xon dan tashkil topgan. Birinchi komponent eroniy tillarga oid. Mahmud Koshg'ariyning izohlashicha, bandi so'zi «bog'landi» ma'nosini beradi¹². Fors-tojik tillarida band so'zi: 1) «bir narsaning ushlanadigan qismi», «dasta», «tutqi»; 2) «bo'g'ov», «bog'lam», «tugun»; 3) «asirlik», «tutqunlik» ma'nolarini beradi¹³.
O'zbek Milliy entsiklopediyasida band so'zi 1) «to'g'on, suv ombori»; 2) «qum bosishni to'xtatish uchun qurilgan to'siq, ihota»; 3) «yo'lga g'ov solib qo'yish»; 4) «tog' oralig'idagi juda tor yo'l» ma'nolarida izohlanadi¹⁴. Band so'zining toponimiyadagi ma'nosi «to'siq», «g'ov», «tog' tizmasi», «tog' oralig'idagi juda tor yo'l», «to'g'on» va «suv ombori»dir.
Qadimda Movarounnahr va Xurosonda barpo etilgan suv omborlari band deb atalgan. Masalan X asrda Nurota tizmasidagi Pasttog' darasida toshdan qurilgan Xonbandi, Marv vohasini suv bilan ta'minlab turgan Sultonband va boshqalar shular jumlasidandir.
Bandixon nomi tarkibidagi ikkinchi qism – xon so'zi nafaqat «hukmdor», balki boshqa ma'nolarga ham ega. Eroniy tillarda: avestocha xon – «quduq», «buloq»¹⁵ , so'g'dcha xon (kan) – «kanal»¹⁶ , o'rta fors tilida xan – «kanal», tojikcha xon – «kichik hovuz», xani – «chashma», «suv chiqadigan joy», qadimgi parfyan tilidagi xan, xanig yuqoridagi ma'nolarda, yag'nobcha xan – «suv oqar ariq», «sug'orish kanali»¹⁷. Oltoy tillarida: uyg'ur tilida kan – «buloq» , buryat tilida xanaab – «kanal, ariq, zovur» ¹⁸, tungus-manjur tillarida kan – «daryo»¹⁹ ma'nosini beradi.
Biz o'rganayotgan toponim aslida shu yerda barpo etilgan qadimgi sug'orish inshootining nomi bo'lgan. Bunday deyishimizga sabab, Shimoliy Baqtriyadagi eng qadimgi kanal izlari Bandixon qishlog'i yonidan topilgan²⁰. Arxeologik tadqiqotlarga ko'ra, u mil.av. I ming boshlarida vujudga kelgan. Kanal ahmoniylar davri (mil.av.530-330 yy.)da ham faoliyat ko'rsatganligi ehtimol emas²¹.
Bundan tashqari, Bandixon qishlog'idan 9 km shimoli-sharqda qadimiy Sariband to'g'onining qoldiqlari aniqlangan. To'g'on XVI-XVII asrlarda barpo etilgan. To'g'on yonidan shu davrga oid manzilgoh topilgan. Uning atrofida kushonlar davriga oid yana bir manzilgoh aniqlangan. Mustahkamlangan tepalikdan ikkita kanal izi topilgan bo'lib, ulardan biri kushonlar davriga, ikkinchisi so'nggi o'rta asrlar davriga xosdir²².
Demak, Bandixon qishlog'i atrofidagi qadimgi manzilgohlar bu hududda mil.av. I ming yillikdan to so'nggi o'rta asrlar davriga qadar dehqonchilik bilan shug'ullanilganligini ko'rsatadi. Bu yerga suv O'rgulsoydan kanal qazish orqali olib kelingan. Kanal to'silib, bir necha tarmoqqa bo'linadigan joy Bandixon, ya'ni «band qilingan, to'silgan ariq, kanal» deb atalgan . Bu yerdagi hayot uzoq vaqtlar davom etganligi bois Bandixon nomi bizning zamonamizga qadar yetib kelgan.
Qorasuv – Sherobod, Angor va Muzrabot tumanlari hududidan oqib o'tuvchi daryo. Qorasuv – «yerdan sizib chiqqan suv» ma'nosini anglatadi²³. T.Nafasovning yozishicha, o'zani tog'dan emas, tog' bag'rining quyisidan, yer osti va buloq suvlari bilan to'yinadigan, yozda suvi kamayadigan yo qurib qoladigan daryo (suv) – Qoradaryo, Qorasuv. Qorabuloq nomi ham shu ma'noda. Qoraariq (Oltinsoy tumanidagi qishloq) – yer osti, buloq suvlari bilan to'yinadigan, issiqda qurib qoladigan ariq²⁴.