11-mavzu. Sportning globallashuvi. Jinoyatning globallashuvi Reja

Ikkinchidan, mamlakat miqyosida ommaviy sportni rivojlantirish, aholi turli  

qatlamlarining  sport  bilan  shug`ullanishiga  imkoniyat  yaratish,  sohaga  ixtisoslashgan  sport 

muassasalarining moddiy texnik bazasini mustahkamlashga alohida e`tiborning natijasi o`laroq 

sport- sog`lomlashtirish maskanlari, olimpia zahiralari o`quv muassasalarining faoliyati tubdan 

yaxshilandi.  Bugun  nafaqat  poytaxtimiz  Toshkent  va  viloyat  markazlarida,  balki  chekka 

tumanlarda zamonaviy uslubda jihozlangan sport majmualari bunyod etildi. YAngidan qurilgan, 

xalqaro  mezon  va  talablarga  mos  keladigan  sport  majmualari,  suzish  havzalari,  tennis  kort  va 

stadionlarda uch bosqichli sport musobaqalari yuqori saviyada o`tkazilmoqda. Bu musobaqalar 

ko`plab  umidli  yoshlarga  ilk  mahoratini  ko`rsatish,  do`stlar  orttirish  imkoniyatni  berish 

barobarida  yuksak  cho`qqilarni  zabt  etib,  yurtimiz  bayrog`ini  baland  ko`tarayotgan  Ol`ga 

Gnedovskaya,  Mariya  SHekerova,  El`dar  Hafizov,  Vadim  Men`kov,  Ruslan  Naurzaliev, 

Vyacheslav Didrix, Serik Mirbekov, Ol`ga Umaralieva, Aleksey Mochalov, Temur SHokirjonov 

kabi talabalarimizning davomchilari ko`payishiga zamin yaratmoqda.   

2010 yil – Barkamol avlod yili deb e`lon qilindi. Sir emaski, internet tez va arzon  

axborot  yo  ma`lumotlarni  olish,  etkazish  hamda  qayta  ishlashda  chegara  bilmaydigan  manba 

sanaladi.  Kundan  –  kun  safi  kengayib,  foydalanuvchilar  soni  oshayotgan  mazkur  tizim  dunyo 

hamjamiyatining axborotga bo`lgan qiziqishini qondirmoqda. Bugungi kunda korxona, tashkilot, 

muassasa,  oliy  va  o`rta  maxsus  ta`lim  maskanlari,  turli  darajada  bo`lsada,  Internetdan 

foydalanmoqda.  Ammo  ―Internet  kafe‖larda  vaqtini  huda  –  behudaga  sarflayotganlar  ham 

topiladi.  ―Uzoqni  yaqin  qiladigan‖  manba  sifatida  qaraladigan  Internetning  ko`proq  yoshlar 

kiradigan  saytlarini  yaxshi  ma`lumotlar  bilan  tamoman  yangilash  zarur.  Sababi  –  sog`lom 

turmush tarzi, uni shakllantirish, ma`nan yuksak, axloqan pok kishilarga taalluqli sifatlar asosida 

bolalarni  tarbiyalash  ikkinchi  darajada  tushib  qolayotganday,  nazarimizda.  ―Ommaviy 

madaniyat‖  niqobi  ostida  G`arbona  kiyinish,  o`ziga  ortiqcha  oro  berish,  G`arbona  ―tavoze‖ 

bahonasi ostida  milliy  –  ma`naviy  qadriyatlarimizga  mutlaqo  zid,  har turli evrilishlarni targ`ib 

etuvchi  g`oyalarning  yoshlarimiz  ongini  zaharlashiga  qo`l  qovushtirib  qarab  turib  bo`lmaydi. 

SHuning  uchun  ta`lim  tizimidagi  saytlarning  ma`lumotlar  bazasini  sog`lom  turmush  tarzi 

talablari,  giyohvandlik,  kashandalik,  ichkilikbozlik  oqibatida  yuzaga  keladigan  irsiy 

kasallanishlariga  qarshi  kurash  profilaktikasiga  oid  axborotlar  bilan  boyitish,  yangilash  zarur. 

SHuningdek,  bolalar,  yoshlar  va  o`smirlarning  jismoniy  tarbiya  sohasida  ayniqsa,  qishloq 

joylarida  qizlarni  muntazam  ravishda  sport  bilan  shug`ullanish  jarayonini  kuchaytirish, 

zamonaviy sport anjomlari bilan jihozlangan inshootlarni barpo etish, yuqori malakali trener va 

murabbiylar  bilan  mustahkamlash  zarur.  Bu  borada  institutimizda  YUrtboshimizning  sa`y 

harakati bois 2006-2007 o`quv  yilidan  boshlab  xotin-qizlar  sportini rivojlanitirish yo`nalishida 

viloyatlardan 220 nafar qizlarni qabul qilyapmiz. Hozirda 800 nafardan ortiq talaba-qizlar sport, 

jismoniy  tarbiya  va  jismoniy  madaniyat  sir  –  asrorlarini  qunt  bilan  o`zlashtirmoqda.  2006  yil 

aprelidan  faoliyatini  boshlagan  Malaka  oshirish  fakul`teti  ―Jismoniy  tarbiya  va  jismoniy 

madaniyat‖, ―Jismoniy  tarbiya va  sport trenirovka asoslari‖, ―Jismoniy tarbiya  nazariyasi va 

---

uslubiyati‖  yo`nalishlari  bo`yicha  oliy  ta`lim  muassasalari  va  akademik  litsey,  kasb  –  hunar 

kollejlarining jismoniy tarbiya o`qituvchilari hamda trenerlarining malakasini oshirishga xizmat 

qilyapti.   

- YOshlar o`rtasida sog`lom turmush tarzi asoslarini singdirish, ularni giyohvandlik,  

axloqsizlik,  turli  illatlar  xavfi  va  zararli  ta`sirlaridan  himoya  qilish  choralarini  kuchaytirish 

muhimdir.  Jamiyat  rivoji  uchun  amalga  oshirilayotgan  islohotlar  samarasi,  davlatlararo 

munosabatlarning  o`rnatilishi  kishilar  salomatligi,  sog`lom  turmush  tarzi  va  sog`lom  oilalarga 

bevosita bog`liq. Har taraflama ta`minlangan, kundalik hayot tarzi qoidalariga muntazam rioya 

etadigan oilada sog`lom, baquvvat, salohiyati baland farzandlar tarbiya topadi. O`z – o`zidan bu 

oilada  tarbiyalanayotganlar  jamiyat  takomili  ildizlariga  bolta  urayotgan  –  giyohvandlik, 

ichkilikbozlik, kashandalik illatlariga qarshi tura oladi. Bu borada institutimizdagi ―Anatomiya 

va  fiziologiya‖,  ―Bioximiya  va  gigiena‖,  ―Sport  tibbiyoti  va  davolash  jismoniy  tarbiya‖ 

kafedralari tomonidan maxsus tadbirlar rejasi ishlab chiqilgan va amaliyotga tadbiq etilmoqda.   

 

Xullas,   sog`lom   turmush   tarzini   shakllantirish,   yoshlar   o`rtasida   sport 

 

–  

sog`lomlashtirish  ishlarini  yaxshilash,  ommaviy  sportni  rivojlantirishdan  maqsad  –  o`sib 

kelayotgan yosh avlod qalbida sportga muhabbat tuyg`ularini kamol toptirish, ularning sportda 

erishgan  natijalarini  namoyish  etish,  sog`lom  turmush  tarzi  tamoyillarini,  mustahkam  iroda, 

vatanparvarlik  va  el –  yurt  fidoyilarini  singdirish,  sport  bilan  shug`ullanishi uchun  zamonaviy 

talablar darajasidagi sharoitlarni yaratish, yoshlar ongida olimpiya tamoyillarini qaror toptirish. 

Bu ulug` maqsadni ro`yobga chiqarishda barchamiz kamarbasta, hamjihat harakat qilsak, sog`lom 

fikrli jamiyat takomili tezlashadi.   

Mamlakatimiz kelajagi bo`lgan yoshlarni ma`naviy va jismoniy etuk qilib tarbiyalashda  

milliy sport o`yinlari, ularning kelib chiqish tarixi to`g`risida yoshlarga to`g`ri va aniq, shu bilan 

birga  qiziqarli  ma`lumotlarni  taqdim  etish  maqsadga  muvofiq.  Bu  esa  barkamol  avlod  ongida 

milliy an`nalarimizga  bo`lgan  mehrni oshiradi  va ularni  qadrlashni  o`rgatadi. SHu  bilan  birga, 

musobaqalar  davomida  sportchilarning  o`z  Vatani sha`nini  fahr  bilan himoya  qilishlarida katta 

ahamiyat kasb etadi.   

Milliy o`yinlarining kelib chiqish tarixi, sport o`yinlari haqidagi qarashlari, ularga  

bo`lgan  munosabatni  o`rganish  masalasi  g`oyatda  dolzarb  Bugungi  kunda  kelib  sport  etarli 

darajada  o`z  ta`sir  kuchiga  ega  bo`lib  bormoqda.  Zero,  sport  katta  guruhdagi  insonlarni 

birlashtirishi  yoki  tarqatib  yuborishi  ham  mumkin.  CHunki  sport  maydonlaridagi 

motivlashmagan vahshiylik holatlari yil sayin oddiy holat bo`lib bormoqda. Ayrim tomoshabinlar 

va  fonatlar  sport  o`yinlarini  ko`rgani  emas,  balki  musobaqalarning  asosi  bo`lgan  janjallarni 

ko`rgani keladilar.  

Tomoshabinlarning sportdagi bu kabi zo`rlashlarga va agressiyalarga qiziqishlarining  

sababi nimada? Bunday xolatlar davr taqazosimi yoki ijtimoiy-madaniy yoki biologik ehtiyojimi? 

Bu kabi savollar sport sohasini o`rganuvchi ko`pchilik tadqiqotchilarni xavotirga solib kelmoqda. 

Bu  borada  sport  G`arbning  aksariyat  gumanitar  sohalaridagi  xulq-atvorni  o`rganuvchi  fanlar  - 

psixologiya,  sotsiologiya,  falsafa,  tarix,  madaniy  va  ijtimoiy  antropologiya,  etnologiya  kabi 

fanlarning obyektiga aylangan.  

Agressiv insoniy instinktlar sotsial shartlangan xarakterga ega. O`rta asrlardagi urushlar  

xalqlar tasavvurida o`zini himoya qilish akti sifatida tushunilgan: jangari va o`limga olib keluvchi 

sport  o`yinlari  xuddi  odatlar  sifatida  qabul  qilingan.  Olmon  sotsiologi  Norbert  Elias  fikricha, 

qadimgi yunon sport o`yinlari Olimpiya harakatlarida mashhur bo`lgan va haqiqiy sport o`yiniga 

emas,  balki  urush  etikasi  va  g`urur  kodeksiga  asoslangandir.  U  davrdagi  sport  o`yinlarida 

rasmiylashtirilgan  va  qonunlashtirilgan  qoidalar  bo`lmagan.  Bu  esa  odamlarning  sport 

maydonlaridagi  qonli  janglarga  xotirjam  munosabatda  bo`lganlarini  ko`rsatadi.  CHunki 

hayotning o`zi o`sha davrda bir qadar murakkab va agressiv bo`lgan.   

Turli xil odatlar va an`analar (dafn marosimlari) shuningdek, taqvim bo`yicha  

o`tkaziladigan bayramlar qonli bo`lib, insonlarni qurbonlikka keltirish bilan amalga oshirilgan. 

Bizgacha etib kelgan manbalarga qaraganda, qadimiy atsteklarda guruhiy, jamoaviy o`yin mavjud 

---

bo`lib,  unda  o`yin  quyma  koptok  bilan  o`ynalgan  va  bu  zamonaviy  basketbolni  eslatadi.  Bu 

o`yinda g`olib bo`lganlar hayoti saqlab qolingan va mag`lublarning hayoti bilan qurbonlik amalga 

oshirilgan.  CHunonchi,  mashhur  ajdarho  qayiq  o`yinlari  xitoyliklarda  quyosh  tikkaga  kelgan 

kunlarda o`tkazilgan. Zamonaviy irlandiyaliklarning ajdodlari o`tkazgan taqvim bayramlaridagi 

«xerling» bayrami esa insonlarni qurbon qilish bilan yakunlangan. Etrusklar mashhur va hurmatli 

insonlarni  dafn  etish  marosimlarida,  Kavkazdagi  ba`zi  xalqlar  orasida  o`smirlarning  ot 

o`yinlarida  o`lganlar  xotirasi  uchun  musobaqalashganlarni  odatiy  o`limga  qurbon  qilish 

kuzatilgan.  Bundan  tashqari,  Rim  imperatorlari  o`z  xalqi  qonli  janglarni  tomosha  qilib, 

zavqlanishlari  uchun,  gladiatorlar  jangini  uyushtirganlar.  Bu  o`yinda  jangchilarning  bittasi 

qurbon bo`lishi kerak bo`lgan. Musobaqalar davrida, an`anaviy o`yinlarda agressiya instinkti va 

insonlar o`limini ratsional tushuntirib berish ham mumkin. Britaniya orollarida sanoat inqilobiga 

qadar ommaviy koptok o`yinlari har doim urush va janjallar bilan o`tgan. Odatda bunday nizolar 

o`yingacha yuzaga kelgan, bu qo`shni qishloqdagilar bilan yoki o`zaro uylangan va uylanmagan 

yigitlar orasida yuzaga kelgan.  

SHuningdek,  «Ommaviy  futbol»  o`yinlari  ham  alohida  hodisa  bo`lib,  o`ziga  xos  urf-odat 

sanalgan va bu o`yinni «dushmanlaridan o`ch olish maqsadida» intizorlik bilan kutganlar.   

Xitoy madaniyatida odatiy qayiq o`yinlari ham, irlandiyaliklarning «xerling» o`yinlari  

ham yangi davrda oddiy ko`ngilochar o`yinlarga aylanib, affektiv razryadkaning vositasi sifatida 

xizmat qiladi.   

Jahon tajribasiga ko`ra agressivlikning darajasi odatiy va industrial jamiyatda vaqt,  

madaniy  distantsiya  bilan  bir-biridan  ajralib  turadi.  Har  bir  madaniyatda  inson  xulq-atvori 

ma`lum bir instinktlar va odatlar bilan motivlashtirilgan bo`ladi, bu jamiyatning tarixiy-madaniy 

rivojlanishi jarayonida ishlab chiqilgandir. Ba`zi bir madaniyatlarda urushqoqlik va agressivlik 

ko`proq qadrlansa, boshqalarida do`stona munosabatlar, tolerantlik ko`proq qadrlanadi.   

Turli xil madaniy guruhlar va xalqlarda sportning ko`rinishlari o`zining agressivlik  

darajasi  bo`yicha  o`ziga  xos ravishda  qabul  qilinishi  mumkin.  Masalan  o`zbeklardagi ―uloq‖, 

qozoqlardagi ―ko`pkar‖, qirg`izlardagi ―ko`k bo`ri‖, tojiklardagi ―buzkashi‖ kabi an`anaviy ot 

o`yinlari  Markaziy  Osiyo  va  Afg`oniston  xalqlarida  shunchalik  mashhurki,  boshqa  madaniyat 

vakillarida buni ilk bor ko`rganlarida ularda boshqacha tassavur hosil qilgan. Xuddi shuningdek, 

an`anaviy  vallilarning  ―Regbi‖  o`yini  ham  o`zining  agressivligi  bilan  Yevropaliklarni  ―lol 

qoldirishi‖  mumkin.  Ispaniyaliklarning  ―Korrida‖  o`yini  esa  ko`pchilik  angliyaliklarning 

nigohida vahshiy varvarlarning ko`ngilxushligi sifatida qaraladi.   

SHu bilan birga zamonaviy boks o`zining kelib chiqishi bo`yicha Angliyaga borib  

taqaladi, ko`pchilik ispaniyaliklar tomonidan bu sportning eng vahshiy turi sifatida qabul qilinib, 

ular buni insonlarning qadr – qimmatini pastga urish deb tushunganlar. Ba`zi bir Indoneziyaning 

SHarq  YAkka  kurashi  maktablarida  kurashchilarning  arenadagi  haddan  ortiq  qahr-g`azabi  va 

to`liq  kontakti  ular  madaniyatining  an`anaviy  va  boshlang`ich  falsafasi  sanaladi.  Bu  kabi 

amaliyotlarni  zamonaviy  sport  turlariga  -  ularning  universal  qoidalar  asosida  o`tkazilishi 

ko`pchilik ustozlari tomonidan negativ reaktsiyani paydo qiladi. Ularning fikricha, bu an`anaviy 

uslubning ma`naviy asosini yo`qotadi va an`anaviy madaniyatni dasturlashtirilgan oddiy shouga 

aylantirib qo`yadi. Bu esa ularning mardlik va erk kabi tushunchalariga zid hisoblanadi.  

Agressiv sport turlariga bo`lgan turlicha xulq-atvor streotiplar bir-biriga yaqin bo`lgan  

madaniyatlarda ham, shuningdek, xuddi shu madaniyat atrofida ham bo`lishi mumkin. Masalan, 

Pomir,  Kavkaz  yoki Tyan`-SHan,  Ximolay  xalqlarida  yosh erkaklarning  turli  sport o`yinlarida 

qatnashishi har doim erkaklarni o`zini ko`rsatish uchun imkoniyat bo`lib, sportdagi g`alabalar esa 

g`oliblar  g`ururining  ifodasi  hisoblangan.  Bu  xolat  ularning  jamoada  hurmati  va  ehtiromini 

mustahkamlagan. Kavkazning ba`zi bir xalqlarida esa, sport o`yinlari haqiqiy musoboqalashuv, 

jang  sifatida  qabul  qilingan,  sport  ustalari  tinchlik  paytida  ham,  urush  davrida  ham  jamiyatda 

birdek baholangan. Qadimiy xettlarning musoboqalar bayrami zahhiya (kurashmoq, engmoq) deb 

atalgan.  Unda  sport  musoboqalaridagi  g`oliblik  sharaflangan  bo`lsa,  mag`lubiyat  esa  o`lim 

sifatida qabul qilingan .  

Amerikalik antropolog Devid Gilmorning kuzatishlariga ko`ra, ba`zi jamiyatlarda  

---

erkaklik  idientivligini  ko`rsatishning  bitta  yo`li  bu  musobaqalar  o`yinidir.  Bunda  erkaklar 

o`zlarining ijtimoiy  mavqelarini  namoyon  etganlar.  Masalan, Markaziy Braziliyaning  meinaku 

xindularidagi  qabilalarning  barcha  erkaklari  kun  ora  bo`lib  o`tadigan  kurash  musobaqalarida 

qatnashishga  majbur  bo`lganlar. Bunda ―kurash  gilamidagi‖ agressivlik tabiiy  erkaklarga  xos 

boshlang`ich  xususiyat  sifatida  qabul  qilinib,  qo`rqoqlik  va  lapashanglik  esa  qobiliyatsizlik 

sifatida qaralgan, Bu, o`z navbatida, ijtimoiy ostrakizm sifatida tahdid solgan.   

Bir vaqtning o`zida ba`zi bir madaniyatlarda boshlang`ich agressivlikni tarbiyalash  

rivojlantirish  axloqdan  tashqari,  deb  hisoblangan.  Masalan,  Polineziyadagi  taityan,  Markaziy 

Malayziyadagi  semai  xalqlarida  har  qanday  agressivlik  gunoh  sanalib,  bunday  o`yinlar  qat`iy 

ta`qiqlangan.  Xitoy  va  YApon  ―YAkka  kurash‖larida,  shuningdek,  budda  falsafasiga  ko`ra 

agressiya ustidan har doim tinchliksevarlik g`alaba qozongan. Musobaqaning boshlanishi hujum 

mashqlari  kombinatsiyasi  bilan  emas,  balki  o`zini  himoya  qilish  harakatlari  bilan  boshlanadi. 

Buning  asosiy  maqsadi  raqibdan  kelayotgan  zarbalarning  ongli  ravishdagi  aksi  va  aql  bilan 

jahlning qaytarilishidir.  

YUqoridagi fikrlarni inobatga olgan holda, yosh avlodni ajdodlarimiz an`analari,  

qadriyatlari va madaniyati asosida tarbiyalashda milliy qadriyatlarimiz va madaniyatimiz alohida 

o`rin  tutadi.  SHu  bois  turli  millat  vakillarining  madaniy  an`analariga  xos  bo`lgan  sport 

o`yinlaridan ibratlilarini rivojlantirishimiz, davom ettirishimiz va barkamol avlodga etkazishimiz 

zarur.  

O`zbekiston  mustaqillikka erishib,  dunyo xaritasidan  o`rin  egalladi. Bu davr ichida 

O`zbekistonda huquqiy  davlatni barpo  etish  va fuqarolik jamiyatini shakllantirish  yo`lida dadil 

qadamlar  qo`yildi.  O`zbekistonda  mustaqillikni  mustahkamlash,  davlat  va  jamiyatni 

demokratlashtirish hamda erkinlashtirish borasida erishilgan ulkan muvaffaqiyatlarni dunyodagi 

eng rivojlangan davlatlar ham e`tirof etmoqda. Mustaqillik yoshlarning huquqiy savdxonligi va 

huquqiy  tarbiyasiga  alohida  e`tibor  qaratib,  ularga  qonun  doirasida  ish  tutishga  o`rgatmoqda. 

Respublikamiz oldida turgan g`oyat muhim vazifalardan biri jinoyatchilikka qarshi kurash olib 

borishdir. Bu muommani hal etish davlat va fuqarolar tomonidan doimo kuch g`ayrat sarflashni, 

ijtimoiy-iqtisodiy, tarbiyaviy  va  huquqiy  tadbirlarni  og`ishmay amalga  oshirishni  taqozo  etadi. 

Qaysi  qilmishlar  jinoyat  hisoblanadi,  mazkur  jinoyatni  sodir  etgan  shaxslarga  qanday  jazo 

berilishi lozimligini belgilab beradigan huquqiy me`yorlar katta ahamiyatga ega. CHunki inson 

huquqlari  va  manfaatlarini  kafolatlash  va  ta`minlash  har  qanday  davlatning  birinchi  darajali 

vazifasidir. Respublikamiz Konstituttsiyasining 26-moddasiga ko`ra, hech kim sud hukmisiz va 

qonunga nomuvofiq holda jinoyat sodir etishda aybdor deb topilishi hamda jinoiy jazoga tortilishi 

mumkin emas.   

Jinoyat qonunchiligining printsiplari. Qonuniylik printsipi. Sodir etilgan qilmishning  

jinoiyligi,  jazoga  sazovorligi  va  boshqa  huquqiy  oqibatlari  faqat  Jinoyat  kodeksi  bilan 

belgilanadi. Hech kim sudning hukmi bo`lmay turib jinoyat sodir qilishda aybli deb topilishi va 

qonunga xilof ravishdaa jazoga tortilishi mumkin emas. Jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan 

shaxs qonunda belgilangan huquqlardan foydalanadi va majburiyatlarni bajaradi. Fuqarolarning