12-mavzu. Ishlab chiqarish omillari bozori

Differentsial renta. Absolyut rentani qaraganimizda, erning sifati, joylashuvi bir xil deb faraz qilgan edik. Haqiqatda esa erlar hosildorligi bo`yicha hamda joylashuviga ko`ra bir-biridan farq qiladi.
Faraz qilaylik, tabiiy hosildorligi bo`yicha 3 xil er bo`lsin, ya`ni, yaxshi, o`rtacha va yomon erlar. Bu erlarning hosildorligi har xil bo`lganligi uchun, ularning teng o`lchamdagi uchastkalariga teng miqdorda kapital va mehnat sarflasak, turli xil natija olamiz. Hosildorligi yuqori bo`lgan erdan, boshqa erlarga nisbatan ko`proq hosil olamiz va bu ortiqcha olingan hosil erning faqat tabiiy hosildorligi bilan bog`liqdir. Yaxshi hosildor erga renta o`rtacha er rentasiga ko`ra yuqori, o`rtacha er rentasi esa yomon er rentasiga ko`ra ko`p bo`ladi, yomon er egasi esa sof iqtisodiy (absolyut) renta oladi (4-rasm).
Biz yuqorida erlarni tabiiy hosildorligi bo`yicha rentalarni ko`rdik. Lekin, er hosildorligini unga qo`shimcha kapital sarflab ham (masalan, optimal darajada o`g`it berish, yangi agrotexnikani qo`llash) oshirish mumkin. Masalan, yaxshi erga qo`shimcha kapital sarflasak, u quyidagi oqibatlarga olib kelishi mumkin: a) qo`shimcha kapital ishlab chiqarish samaradorligini oshirishi mumkin (bu holda er rentasi dan ga oshadi); b) sarflangan qo`shimcha kapital ishlab chiqarish samaradorligini kamayishiga olib keladi (bu holda yaxshi er rentasi pasayib ni tashkil etadi). Bordi-yu, qo`shimcha kapital sarfi samaradorlik darajasini o`zgartirmasa, er rentasi ham o`zgarmaydi.
Yer narxi. Er narxi er rentasini kapitalizatsiya qilish yordamida aniqlanadi. Faraz qilaylik, ma`lum bir er uchastkasi o`lchami er egasiga bir yilda renta (so`mda) keltirsin. Yer qiymatini aniqlashda er egasi uchun alternativ qiymatdan foydalaniladi. Er narxi shunday pul miqdoriga tengki, agar uni bankga qo`ysak, undan olinadigan foyda ushbu erdan olinadigan foydaga teng bo`lsa. Demak, er narxi kelajakda olinadigan er rentasining diskontirlangan (keltirilgan) qiymatiga teng:

Yer narxi-bu kapitalni muddatsiz qo`yish demakdir.
Agar bo`lsa, u holda

bu erda - -yil rentasi;
-ssudaning bozor foiz stavkasi.
Agar renta 1000 so`m bo`lsa, ssudaning bozor foiz stavkasi 5% bo`lsa, erning narxi
so`m bo`ladi.
Haqiqatdan qaraganda renta ijarachining er egasiga to`laydigan ijara haqining bir qismi hisoblanadi. Ijara haqi tarkibiga rentadan tashqari er ustidagi inshootlarning amortizatsiyasi hamda erga qo`yilgan kapital foizi kiradi. Er egasi er ustiga qandaydir qurilish qilgan bo`lsa yoki inshootlar qurgan bo`lsa, ularning qiymatini qoplashi kerak, xuddi shunday, agar kapital sarflagan bo`lsa, ushbu kapitalga foiz olishi kerak. Er egasi ushbu kapitalni bankga qo`yib foiz olishi mumkin edi.
Misol 1. Fermer xo`jaligida bug`doy etishtirish funktsiyasi quyidagi ko`rinishga ega:

-bug`doy ishlab chiarish hajmi Yer maydoni ga bog`liq. Bir tsentner bug`doyning narxi 20 so`m. Agar fermerning Yer maydoni 30 gektar bo`lsa, u Yer egasiga qancha miqdorda renta to`laydi? Agar foiz stavkasi bir yilda 10% bo`lsa, bir gektar yer narxi necha so`mga teng bo`ladi?
Echish. Ma`lumki, raqobatlashgan bozorda resurs (ya`ni, yer) narxi uning pulda ifodalangan chekli mahsulotiga teng, ya`ni

Yerning puldagi chekli mahsuloti:

Yer maydoni 30 gektar bo`lgani uchun
so`m.
Demak, fermer har bir gektar yer uchun 5600 so`m renta to`laydi.