12-mavzu: Shahar va qishloq aholi manzilgohlari. Urbanizatsiya jarayoni va uning o’ziga xos xususiyatlari Reja

 

SHahar  – 

aholisining  2/3  qismi 

qishloq  xo‟jaligidan  boshqa  tarmoqda  band  bo‟lgan  aholi  manzilgohlaridir.

 

Shaharlar  turli 

makon va zamonlarda iqtisodiy, siyosiy, madaniy va boshqaruv markazi rolini o„ynagan. Shahar 

aholi punktlapi o„lchami jihatidan yirik va unda yashovchi aholi, qishloq aholi punktlapidagiga 

nisbatan  ko„p  sonliligi  hamda  zichligi  bilan  tavsiflidir.  Shaharlarning  qudrati  ularda 

mujassamlangan iqtisodiy, intellektual va demografik salohiyat bilan belgilanadi.  

Dunyo miqyosidagi shaharlarni aholiyligiga ko„ra maqom berishda aniq chegaralangan 

bir  xil  miqdordagi  senz  mavjud  emas.  Har  bir  davlatdagi  shaharlar  bajaradigan  funktsiyasi  va 

aholi punktlapining roli va aholi soniga qarab ajratiladi. Masalan, Daniya va Islandiyada aholisi 

200  kishi  va  undan  ko„p  bo„lgan  aholi  punktlapi  shahar,  deb  ataladi.  Bundan  tashqari 

Yaponiyada–30  mingdan  oshiq,  Niderlandiyada  20  ming,  Turkiyada  –  10  ming,  Hindiston  va 

Pokistonda – 5 ming, Meksikada – 2,5 ming, Fransiyada 2 ming, AQShda 2,5 ming, Xitoyda 3 

ming,  Germaniyada  5  ming  kishi  va  undan  ko„p  aholi  yashaydigan  aholi  punktlari  shahar 

qatoriga kiritiladi. Rossiyada – 12 ming, O„zbekistonda esa 7 ming aholisi bor punktlap shahar 

hisoblanadi.  Ammo,  dunyoda  shunday  aholi  punktlapi  borki,  ular  faqat  ma‟muriy  markaz 

bo„lganligi  bois  shahar,  deb  nomlanadi.  Chunonchi,  ayrim  mamlakatlardagi  barcha  aholi 

punktlapining  ma‟muriy  markazlari,  poytaxtlari  shaharlar  sirasiga  kiritiladi.  Masalan,  Jazoir, 

Ekvador shular jumlasidandir. 

Aholi punktlapi shaharga aylanishida ularning iqtisodiy salohiyati, funktsiyasi ham muhim 

mezonlardan  biri.  Shahar  aholi  punktlapida  yashovchilar  qishloq  xo„jaligi  tarmoqlarida  band 

bo„lmasligi yoki juda kam sonlini tashkil etishi kerak. Masalan, Rossiya shaharlaridagi aholining 

atigi  15  foizga  yaqini  qishloq  xo„jaligida  band  bo„lishi  mumkin.  Hindistonda  esa  mehnatga 

layoqatli  erkaklarning  3/4  qismi  qishloq  xo„jaligida  band  bo„lmagan  aholi  punktlapida  yashasa 

bunday punktlap shaharlar sifatida qabul qilinadi.  

O„zbekistonda ishchi, xizmatchi va ularning oila a‟zolari shahar aholisining 2/3 qismidan 

ko„prog„ini tashkil etishi  hamda bunday aholi punktlarida sanoat  korxonalari  (og„ir industrial), 

kommunal  xo„jalik  tashkilotlari,  davlat  uy-joy  fondi,  o„quv  yurtlari,  madaniy-ma‟rifiy,  tibbiy, 

savdo va maishiy xizmat ko„rsatish muassasalari mavjud bo„lishi

 

lozim.  Bu mezon ham barcha 

davlatlarda bir xil emas.  

Iqtisodiy  geografik  o„rni  (IGO„)  shahar  va  shahar  aholi  punktlari  tarkib  topishida  muhim 

omil hisoblanadi. Ma‟lumki, IGO„