12-tema. Ulıwma qollanıwshı hám sheklengen sózler Joba

Dialektizmler. Tilimizde dialektlik ózgeshelikke iye bolǵan sózlerdi de kóriwge boladı. Olar belgili bir aymaqta ǵana qollanıladı hám sol jerde jasawshı adamlardıń leksikasında ushırasadı. Bunnan, álbette, anaw ya mınaw dialektlik ayırıqshalıqlar menen sóyleytuǵın adamlardıń óz aldına bólek leksikası boladıdegen sóz kelip shıqpawı kerek. Qaysı dialektti alıp qarasań da, onıń uluwma xalıq tiliniń qarmaǵında turatuǵınlıǵın kóreseń. Hár qanday tildegi dialektler bir-birinen ayırılatuǵın grammatikalıq qurılısına, sózlik qorına iye bola almaydı, sebebi, olar óz aldına grammatikalıq qurılısına, sózlik qorına iye bolǵanda bir-birine usamaytuǵın hár turli tiller yamasa bir-birine azı- kópli jaqınlıǵı bar usas tiller bolıp shıǵar edi, mine sonlıqtan da dialektler uluwma xalıq tiliniń shaqapshaları bolıp tabıladı.^á

Qaraqalpaq xalıq sóylew tiliniń dialektlerin izertlew boyınsha maǵluwmatlar qaraqalpaq tilinde bir-birinen ayırılatuǵın eki dialekttiń bar ekenligin kórsetedi. Xalıq sóylew tiline baylanıslı materiallar tiykarında, professor N. A. N. Baskakov qaraqalpaq tiliniń arqa-shıǵıs hám qubla-batıs dialektleriniń bar ekenligin anıqlaǵan edi, al sońǵı izertlewlerge tiykarlana otırıp prof. D. S. Nasırov eki dialekttiń aymaqlıq shegarasın belgilewge geypara ózgerisler engizedi, olardı arqa hám qubla dialektler dep atawdı usınadı.

Mine, usı eki dialekttiń hár qaysısınıń jeke ózlerine tán, sol dialektlerdi quraytuǵın mákanda jasawshı adamlardıń leksikasında ushırasatuǵın, qollanılıw órisi sol aymaq penen ǵana sheklengen sózler bar. Máselen, qaraqalpaq ádebiy tilinde shelek sózi jedel leksikalıq birlik sıpatında qollanlatuǵınlıǵı belgili, al arqa dialekt wákilleriniń leksikasında shelek sóziniń sheker degen sıńarı awızeki sóylew tilinde paydalanılıp júr. Al qubla dialekt wákilleriniń leksikasında mańǵal sózi arqalı jartı jaǵında tisi bar, jartısında tisi joq ortaq ańlatıladı t.b.

Usınday belgili bir aqmaqta jasawshı xalıq jámáátiniń sóylew tilinde ushırasatuǵın sózler dialektlik sózler dep ataladı. Olar xalıq sóylew tilindegi dialektlik leksikanı quraydı.

Ádebiy tildiń normaları menen salıstırıp qaraw arqalı dialektlik ózgesheliklerdi tuwdıratuǵın dialektizmniń uluwma úsh túrin kóriwge boladı. Olar leksikalıq-fonetikalıq, leksikalıq-grammatikalıq hám leksikalıq dialektizmnen ibarat.

Leksikalıq-fonetikalıq dialektizm bul anaw ya mınaw dialektte ádebiy til normaları menen salıstırǵanda belgili bir leksikalıq-fonetikalıq ózgeshelikleri arqalı ajıratıladı. Máselen, u sesiniń ornına qubla dialektte ı sesiniń esitiliwi qubla-qıbla, muz-mız, t.b. Yamasa a sesiniń ornına qubla dialektte á sesiniń esitiliwi aldın-áldinde, hal-hal, t.b. S sesiniń ornına sh sesiniń jiyi qollanılıwı sorpa-shorpa, salı-shalı t.b. Sonday-aq arqa dialekt ushın erin únlesliginiń jedelligi, hátteki onıń kóp buwınlı sózlerdiń keyingi buwını sózlerdiń keyingi buwınlarında da óz kórinisine iye, bolıwı arqalı dialektke tán fonetikalıq dialektizm qublıslarınan ibarat túlki-túlkú, kórgen-kórgen, bólgen-bólgen.

Bul dialektlerde usınday bazı bir fonetikalıq ózgesheliklerdiń ushırasıwı qaraqalpaq xalıq sóylew tilindegi fonetikalıq dialektizm tiykarında payda bolǵan ayrıqshalıqlardan ibarat.

Leksikalıq-fonetikalıq dialektizm boyınsha qaraqalpaq sóylew tili materiallarınıń alıp tolıp atırǵan mısallardı keltiriwge boladı. Olardıń baslıǵı da sózlerde anaw ya mınaw dialektke tán fonetikalıq qubılıslardıń bar ekenligin dáliylleydi.

Leksikalıq-grammatikalıq dialektizm xalıq sóylew tiliniń ayırım dialektlerine tán leksikalıq grammatikalıq ózgesheliklerden ibarat. Máselen, qaraqalpaq ádábiy tilinde pille sózinen-kesh qosımtası arqalı ekinshi bir leksikalıq mánige iye dórendi túbirdi /pillekesh/ payda etiwge boladı. Al qubla dialektte sol-kesh qosımtasınıń ornına-kár qosımtası paydalanılıp, pillekesh sóziniń pillákár túri jiyi qollanılatuǵınlıǵın kóriwge boladı. Yamasa bazı bir jaǵdaylarda-lı qosımtasınıń ornına túslik dialektte-gár qosımtası arqalı da dórendi túbirli sóz dóreyiuǵın bayqawǵa boladıÚ /gúmanlı-gúmangár/ t.b.,

Leksikalıq dialektizm bál ádebiy tildiń leksikasına kiretuǵın sózlerdiń ishinde joq, al belgili dialekt wákilleriniń awızeki pikir alısıwında ushırasatuǵın, sol aymaqqa ǵana tán sózlerden ibarat. Bnday sózler kóbinse ádebiy tildiń sózlik quramındaǵı belgili bir leksikalıq birliktiń anaw ya mınaw dialekttegi sıńarı sıpatında keledi. Máselen, qaraqalpaq ádebiy tilinde hawız sózi ańlatatuǵın mánini túslik dialektte úńiz sózi arqalı, ádebiy tildiń leksikasındaǵı shırpı sóziniń sıńarı sıpatında túslik dialektte kúkirt /káwirt/ sózi jumsaladı, ádebiy tildegi qolayǵa keliw sóziniń ornına arqa dialekt wákilleriniń leksikasında geyde keń qoltıqqa turaqlı sóz dizbeginiń qollanılatuǵının kóriwge boladı hám taǵı basqalar.

Qaraqalpaq xalıq sóylew tilindegi leksikalıq dialektizmge baylanıslı mısallar ádewir muǵdarda derlik. Máselen, joqarıdaǵı mısallarǵa qosımsha mına tómendegilerdi de atap ótiw múmkin: urısıw-jedel etiw, óliw-qáte bolıw, tiri-kózi hayat, shalbar-sım, seksewil-sazaq, sarqım-shólmek, dáne-mútik, buzaw-ejek, malxana-jılawxana, siyle-tekáná, kelsap-soqı, diywal-soqpa, baylanıs-alaha, taǵı basqalar.

Solay etip, dialektlik leksikanı quraytuǵın sózler belgili bir dialekt wákilleriniń sóylew tilinde aymaqlıq sheńberde ǵana paydalanıp, qollanlıw órisi jaǵınan sheklngen sózlerden esaplanadı. Qaraqalpaq xalıq sóylew tilindegi dialektizmniń, tiykarınan alǵanda, leksikalıq-fonetikalıq, leksikalıq-grammatikalıq hám leksikalıq túrleri bar.

Dialektlik leksikanı quraytuǵın sózlerdiń ózleri de kópshilikke tanımalı dárejesiniń jaǵdayına qaraǵanda birdey emes. Olardıń geyparaları hátteki ádebiy tilimizde qollanılıp, júrgen sıńarlarınıń sinonimi sıpatında olardıń izin basıp, solar menen qatar qollanılıp kiyatır dewge boladı. MısalıÚ gósh, dıǵır, usaǵan sózler kúndelikli turmısta qollanılıwı jaǵınan biraz jedellikke iye. Solay da olardı ózleriniń dialektlik sheńberinen shıǵıp, ádebiy tildiń qarawına birotala engen sózler dep qaray qoyıwǵa bolmaydı. Keshegi kúnge shekem birde sarqım, birde shólmek bolıp aytılıp kelgen eki sózdiń de rus tili arqalı krujka degen sózdiń qaraqalpaq tiliniń sózlik quramına awısıp, jiyi qollanılıwına baylanıslı kem-kem jedelliligin joyıltıp, geypara jergilikli dialektlerde ǵana ushırasatuǵın sózler qatarında qalıp baratırǵanın kóriwge boladı.

Dialektlik leksikanı quraytuǵın sózlerdiń bir qatarınıń qaraqalpaq tiliniń eki dialekti arasında, uluwma alǵanda, kópshilikke az da bolsa tanıs sózlerden ibarat ekenligin bayqaymız. Máselen, gósh, dıǵır, usaǵan sózler jiyi qollanılmaǵan menen de tanıs, birde bolmasa birde esitilip júrgen sózlerden esaplanadı. Solay da olar arasında dialektlerdiń birewine ǵana tán, al ekinshisinde hesh qanday tanıs emes sózlerdi de ushıratıwǵa boladı. Máselen, túslik dialekt aymaǵında jasaytuǵın qaraqalpaqlar izeykesh degen sózdi geyde kól degen mánide de qollanadı, biraq onıń bunday mánisi arqa rayonlar ushın hesh qanday belgililikke iye emes. Al ádebiy tilge házirgi kúnde ol rus tilindegi kollektor sóziniń mánisinde enisip baratır. Sonday-aq túslik dialettegi soqı sózi arqalı dialekt ushın hesh qanday tanıslıqqa iye emes, jılawxana, tákáná usaǵan sózlerde sonday.

Qaraqalpaq ádebiy tili menen dialektleri arasında baylanıs bar. Ol baylanıs kóbinese geypara dialektlik ózgeshelikke iye bolǵan sózlerdiń qollanılıw jedelliginiń artıwı menen jalpı xalıqlıq sapanı boyına sińirip, ádebiy tildiń leksikasın bayıtıwǵa sebepshi bolıwında kórinedi.

Házirgi zaman qaraqalpaq ádebiy tiliniń leksikası dialektlik birlikleriniń esabınan da keńeygenine gúman joq. Oǵan dialektlik sıpattaǵı geypara sózlerdiń /gúkirt, gósh, sarqım, t.b./ házirgi kúndegi tanımalıǵınıń dárejesi dálil bola aladı. Al dáslepki dialektlik sóz sıpatında kóringen tereze sózi bolsa házir ádebiy tildiń jedel leksikalıq birligine aynalıp, keń qollanılıp júr.