12-tema. Ulıwma qollanıwshı hám sheklengen sózler Joba

Kásiplik sózler. Qaraqalpaq tiliniń leksikasında belgili bir kásipke baylanıslı, sol kásipte islewshi adamlardıń leksikasına tán, olardıń kúndelikli bir-biri menen sóylesiwinde zattıń yamasa hárekettiń ataması sıpatında qollanılatuǵın sózler menen sóz dizbekleri bar. Máselen, balıqshılıq kásipke baylanıslı balıqshılar arasında mınaday sózler menen sóz dizbekleri qollanıladıÚ iynelik/ awdıń jırtılǵan jerin jamaw ushın aǵashtan islengen teben /jer qaraw/ balıq bar jerlerdi izlew, balıqlı jerlerdi tabıw/, garbol/ kishkene ǵana móńke balıq/, vagon/ náresteniń awzı/, qıyratpa/ balıq shanshatuǵın shanıshqı/, salay/balıq juwatuǵın ıdıs/, qara qus/ qayıqtıń bası/, t.b.

Sonday-aq qurılıs isleri menen shuǵıllanıwshı kásip iyeleriniń sóylew tilinde kásipsiz jámáát ushın tanıs sheklengen sózler de qollanıladı. Mısalı, shaytan-qurılıs isleri menen shuǵıllanıwshı kásip iyeleriniń tilinde ushırasadı. Bul sóz arqalı diywaldıń yaki múyeshtiń dúziwligin, tegisligin, qapını yaki terezeni qurǵanda onıń dúziw ya qıysıǵın anıqlaytuǵın quraldı aytadı. Tiykarınan alǵanda, dúziwlikti tegislikti ólsheytuǵın quraldıń ataması rus tilinen alǵan uroven sózi túrinde qabıl etilgen. Ekiniń birinde urovendi alıp berdewdiń ornına shaytandı alıp ber túrinde de qollanıla beredi. Qurılısshılar arasındaǵı «shaytanı túspese, múyesh túspeydi» degen frazeologiyalıq sózler de usı tiykarda dóregen.

Qodeger-bul da qurılıs isleri tarawında ushırasatuǵın atama. Ol ızǵar topıraq degendi ańlatadı. Jaydıń tóbesine topıraq shıǵarıwda, birinshiden, atıwǵa qolaylı bolıw ushın, ekinshiden, shıǵarılǵan topıraqtıń bekkemligi ushın topıraqqa suw sińdiriledi. Onnan ızǵar topıraq payda boladı. Bul qurılısıshılar tipinde qodeger dep ataydı. Suw sińdiriw háreketin olar qodegerlew deydi, ızǵar topıraq atıwdı qodegerlep atıw túrinde de qollana beredi.

Usınday kásiples hárekettiń sóylew tiline tán sheklewli qollanılıw órisine iye sózler kásiplik sózler dep ataydı.

Kásiplik sózlerdi evfemizmler, sonday-aq dialektlik leksika birlikleri menen shatıstırıwǵa bolmaydı. Óytkeni olar evfemizaciyalıq ya dialektlik belgilerge iye emes.

Argotizmler. Sheklengen leksikanıń quramında argotizmler belgili orındı iyeleydi. Olar dialektizmler menen kásiplik sózlerden túp-tamırınan ózgeshe dialektizmler usap aymaqlıq, kásiplik sózler usap sáykes belgiler menen sıpatlanbaydı. Argotizmler uluwma ádebiy tilde sáykes atamalardıń qosımsha sıńarı sıpatında ayırım sociallıq ortalıqta payda bolǵan birliklerden ibarat. Máselen: Talabalardıń awızeki sóylew tilindegi ekiniń birinde imtixanǵa baylanıslı qulaw degen sóz paydalanıladı. İmtixan tapsıra almasa, tapsıra almadı dewdiń ornına quladı deydi. İmtixanǵa jaqsı tayarlandı, materialdı jaqsı biledi dewdiń ornına iship aldı sóz dizbegin qollanadı. Bundaǵı quladı, iship aldı degen sózler agrotizmler bolıp tabıladı.