16-mavzu: kuchaytirgichlar va o‘zgarmas tok o‘zgartgichlari

16-mavzu: kuchaytirgichlar va o‘zgarmas tok o‘zgartgichlari

16-mavzu: KUCHAYTIRGICHLAR VA O‘ZGARMAS TOK O‘ZGARTGICHLARI.

Reja:

• 
  Tranzistorli kuchaytirgichlar. Kuchaytirgichlarning ishlashini tadqiq kilish. Kuchaytirish koeffitsienti va ampituda-chastotaviy tavsiflari. Ish holatlari va qo‘llanilishi.
  
• 
  Ko‘p kaskadli kuchlanish kuchaytirgichlari haqida tushuncha. Quvvat kuchaytirgichlari.Kuchaytirgichlardagi teskari bog‘lanishlar va ularning kuchaytirgichlar parametrlari va xarakteristikalariga ta’siri.
  
• 
  Diskret elementlardagi elektron qurilmalar (analog va raqamli mantiqiy elementlar, multivibratorlar).
  

Tranzistorli kuchaytirgichlar.

Ferromagnitaviy kuchaytirgichlar elektrik yuritmalarni boshqarish zanjirlarida, releli himoyalarda, avtomatik qurilmalarda ko`pincha datchiklardan keladigan signallar quvvati rostlanuvchi miqdorlarni ko`rsatilgan darajada ushlab turish uchun qo`llaniladigan rostlovchi qurilmalarni boshqarish uchun yetarli bo`lmaydi. Bunday hollarda kuchsiz signallarni kuchaytirish uchun kuchaytirgichlardan foydalaniladi.

Kuchaytirgich deb, kirish signalini ko`rinishi va fizik tabiatini o`zgartirmagan holda, kuchaytirish uchun qo`llaniladigan qurilmaga aytiladi. Quvvat bo`yicha signalni kuchayti rish tashqi manba energiyasi evaziga bajariladi. Avtomatik qurilmada turli kuchaytirgich lar qo`llaniladi: Magnitli, elektron, yarimo`tkazgichli, elektr mashinali, gidravlik, pnev-matik va boshqalar. Kuchaytirgichlarni asosiy tavsiflaridan biri, ularni kuchaytirish koeffi tsentidir. Kuchaytirgichni quvvat bo`yicha kuchaytirish koeffitsenti-deb uni chiqish quvva ti (Rchik)ni, kirish kuvvati (Rkir)ga nisbatiga aytiladi: K = Rchik / Rkir; kuchaytirgichlarni tok va kuchlanishlar bo`yicha kuchaytirish koeffitsentlari: K1=Ichik/Ikir, Ku=Uchik / Ukir bo`ladi.

1948 y. D.Bardin va V.Bratteyn nuqtali n-p o‘tishlar bilan ishlab turib, ikki n-p o‘tishli qurilma quvvati bo‘yicha elektr tebranishlarni kuchaytirish qobiliyatiga egaligini guvohi bo‘lishdi. Bu qurilmani ular tranzistor deb atashdi (“Transfer” - o‘zgartiruvchi va “resistor” - qarshilik – ingliz so‘zlaridan olingan). Bugungi kunda bir yoki bir nechta n-p o‘tishli va uch yoki undan ko‘p uchlari bo‘lgan elektr o‘zgartiruvchi yarim o‘tkazgichli asbob transistor deb nomlanadi

O`zgartkichlar

O`zgarmas elektr toki energiyasini o`zgaruvchan tok energiyasiga aylantirish jarayoni invertorlash (ruscha invertirovanie) deyiladi. Invertorlash termini lotincha inversio─to`ntarish, qayta o`rnatish so`zidan kelib chiqqan. O`zgartirgichlar texnikasida birinchi marta bu so`z to`g’rilashga teskari jarayonni belgilash uchun qo`llanilgan, bunda energiya oqimi o`z yo`nalishini o`zgartiradi va o`zgarmas tok manbaidan o`zgaruvchan tok tarmog’iga tusha boshlaydi. Bu rejim to`g’rilash rejimiga zid holda invertorlik rejimi deb atalgan, o`zgarmas tok manbaidan o`zgaruvchan tok tarmog’iga energiyani uzatish jarayonini amalga oshiradigan o`zgartirgich esa invertor deb atalgan. O`zgartirgichning elektr parametrlari faqat o`zgaruvchan tok tarmog’i tomonidan aniqlangani sababli bunday invertor tarmoqqa bog’langan yoki tarmoqdan yetaklanuvchi deyiladi. Tarixan o`zgartirgichlar texnikasida o`zgarmas tok manbaidan o`zgaruvchan tok tarmog’iga energiyani uzatish jarayonini «invertor» termini bilan nomlash tarqalgan.

Invertorlar quyidagi turlarga bo`linadi:

● tarmoqqa bog’langan yoki tarmoqdan yetaklanuvchi invertorlar;

● avtonom tok invertorlari;

● avtonom kuchlanish invertorlari.

Chastota o`zgartgichlar

Bir chastotali o`zgaruvchan tok elektr energiyasini boshqa chastotali o`zgaruvchan tok elektr energiyasiga aylantirishni amalga oshiruvchi yarim o`tkazgichli o`zgartirgich chastota o`zgartirgich deyiladi.

Chastota o`zgartirgichlar quvvat bo`yicha, kuchlanish bo`yicha, kirish va chiqish kuchlanishlari fazalari, o`zgartirish sxemalari bo`yicha klassifikatsiya qilinadi. O`zgartir-gichning ishlashi va uning texnik-iqtisodiy xarakteristikalari asosan o`zgartirish sxemasi orqali aniqlanadi.

O`zgartirish sxemasiga quyidagilar bog’liq:

a) chiqish kuchlanishi parametrlari;

b) kirish va chiqish bo`yicha o`zgartirgichning quvvat koeffitsienti;

s) oziqlantirish tarmog’idan iste`mol qilinadigan o`zgaruvchan tok egri chizig’ining shakli;

d) o`zgartirgichning tashqi (yuklamali) xarakteristikasi;

e) foydali ish koeffitsienti.

http://hozir.org