18-боб. Фойда-харажатлар таҳлили

18.4. Фойдани баҳолашдаги муаммолар

Фойда-харажатлар таҳлилини амалга ошириш учун масъул тадқиқотчи мулоҳаза юритишни талаб этувчи қарорларни қабул қилиш бўйича кўплаб нуқтаи назарларга дуч келади. Агар фойда-харажатлар таҳлилини олиб борсак, у ҳолда ушбу мулоҳазалар табиати равшан бўлиши лозим.

Бирламчи натижалар (самара) иккиламчи натижаларга нисбатан. Атроф муҳит лойиҳалари одатда бирламчи ва иккиламчи оқибатларга олиб келади. Масалан, кўлни тозалашнинг бирламчи самараси бўлиб дам олиш учун кўлдан фойдаланиш имкониятларининг ортиши ҳисобланади. Бу бирламчи самара кўлдан фойдаланувчилар сонини кўпайтириш учун таъминланадиган хизматлардаги мултипликатор самарасини келтириб чиқаради. Шу ўринда иккиламчи самарани ҳисоблаш мумкинми?
Жавоб атроф ҳудуддан фойдаланиш шароитларига боғлиқ. Агар бу талабнинг ортиши ишчи кучи каби илгари фойдаланилмаган ресурсларни қўллашга олиб келса, у ҳолда кўпайтирилган фойдаланиш кўрсаткичини ҳисоблаш мумкин. Агар талабнинг ортиши аввал фойдаланилган ресурсларни бир мақсадлардан иккинчисига қўллашга алмаштирилишига олиб келса, у ҳолда вазият бошқача тус олади. Умумий ҳолатда, иккиламчи қўллаш самарасини умуман фойдаланилмайдиган ҳудудларда ҳисоблаш лозим ёки айрим ҳоллардаги қўллашлар лойиҳа бошидан етарлича фойдаланилмайди. Лойиҳа самарали фойдаланилаётган ресурсларни қайта йўналтиришга олиб келса уларни ҳисоблаш мумкин эмас.
Моддий фойда номоддийга нисбатан. Моддий фойда бу пул ифодасида аниқлаш мумкин бўлган фойдадир. Номоддий фойда бу маълумотларни пулда акс эттириш ёки бу маълумотлар ишончсиз ёки бу миқдорларни қандай ўлчаш ноаниқлиги ҳисобига пул кўринишида аниқлаш мумкин бўлмаган фойдадир.
Номоддий фойда билан қандай йўл тутиш лозим? Бир жавоб аниқ, уларни рад этиш мумкин эмас. Номоддий фойдани рад этиш (ҳисобга олмаслик) натижаларга таъсир этади. Фойданинг номоддий эканлиги, унинг мухим эмаслигини билдирмайди.

18.5. Харажатларни баҳолашга ёндашувлар

Ҳар қандай ҳолатда ҳам харажатларни аниқлаш, фойдани аниқлашга нисбатан осонроқ кечади, лекин шунга қарамасдан бу ҳам осон эмас. Фойда-харажатлар таҳлили «узоқни кўра оладиган» бўлиши икки ҳолат учун ҳам асосий муаммо бўлиб ҳисобланади ва шунинг учун алоҳида турдаги стратегия қандай харажатлар талаб этишини белгилаш, мавжуд стратегия учун харажатларни аниқлашга нисбатан бирмунча мураккабдир. Иккинчи муаммо натижалар билан қизиқувчи фирмалар томонидан назорат қилинувчи ахборотларни йиғишда юзага келади. Яққол мисол-ифлосланишни назорат қилиш. Бу муаммони ҳал этиш учун иккита ёндашувдан фойдаланилади.