Tarmoqlararo balans (TAB)- iqtisodiyotdagi asosiy model bo‘lib, unda halk ho‘jaligidagi turli natural va qiymat aloqadorligi ko‘rsatiladi. U sanoat, kapital qo‘yilmalar, mexnat resurslari va tarmoqlar bo‘yicha mahsulot hajmining o‘zaro bog‘langanligini hisobga olgan holda prognoz davri kagor yillari uchun halk ho‘jaligi mahsulotlarining ishlab chikarilish va taqsimlanish ko‘rsatkichlarini Aniqlash imkonini beradi. YAqin-yaqingacha TAB ikki ko‘rinishda - qiymat va natural shaklda shakllantirilardi. Mamlakat bo‘yicha qiymat ko‘rinishidagi TAB nomenklaturasi 120 ta tarmoq nomenklaturasini o‘z ichiga oladi va u barcha moddiy ishlab chiqarish sohasini qamrab oladi. Natural ko‘rinishdagi TAB shu bilan birga mahsulotlarni 80 %ni tashkil etuvchi asosiy mahsulotlarni qamrab oladi. Ushbu balansda 600 ga yaqin zaruriy mahsulot turlari aks etiriladi.
Natural - qiymat balansi modeli halk ho‘jaligining kompleks tavsifini aks
ettiradi. Moddiy qiymat TAB modeli balanslashtirilgan prognoz uchun boshlang‘ich ma’lumotlar: MD hajmi, tarkibi ko‘rsatkichlari, eksport, import va kapital ta’mirlash hajmi ma’lumotlaridir.
TAB modeli bo‘yicha ikki tipdagi hisob - kitoblar amalga oshiriladi: Bunda berilgan yakuniy iste’mol darajasi bo‘yicha mahsulotlarni ishlab chiqarish va taqsimlanishining balanslashtirilgan prognozen hisobdab topiladi. Aralash hisob - kitoblarni o‘z ichiga oladi. Bunda ba’zi tarmoqlarda ishlab chiqarish hajmi to‘g‘risidaga ma’lumotlar va boshqa tarmoqdarga yakuniy iste’molga berilgan mahsulotlar bo‘yicha ishlab chiqarish va taqsimlash balansi to‘ziladi.
Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy prognozlarni tuzishda iqtisodiy -matematit modellar keng qo‘llaniladi. Bularga bir va ko‘p omilli iqtisodiy o‘sish modellari, MD ni taqsillash modellari, tarkibiy tarmoq va asosiy fondlarni qayta tiklash modellari, investitsion oqim harajati modeli, turmish darajasi va iste’mol tarkibi modellari, kengayib borayotgan eko siyosat modeli, ish haqi va daromadlarni taqsimlash modellari kiradi.
Halk ho‘jaligi balansyni prognozlashlashtirishni mukammalashtirishning muhim yunalishi iqtisodiy o‘sishning asosiy parametrlarini prognozlashtirishni verifikatsion- statistik yondashish dinamik vaqt qatori ma’lumotlaridan maksimal foydalanishga asoslangan holda ularning haqiqiy iqtisodiy jarayonlar bilan mosligini va baxolanayotgan sharoitlar ma’nosini tekshirishni ko‘zda tutadi. Iqtisodiy prognozlashtirish mako iqtisodiy modellar tizimida bu usuldan foydalashish halq ho‘jaligining balanslashtirilganligi, tarkibiy va omilli jihatlarini o‘rganish va ularning optimallik prinsipi asosida sintezlash bilan bog‘liq.
Halk ho‘jaligi balanslishtirilgan omili jihatidan mahsulotni chikaruvchi obekt hamda ishlab chiqarish omillari harajatlari (asosiy fondlar va mexnat resurslari)orasidagi bog‘liqlikdqa asoslanadi. U ishlab chiqarish omillari orasida ma’lum miqdorda mahsulot ishlab chiqarishni ta’minlab turuvchi proporsiyani Aniqlashga borib taqaladi.
Balanslashtirilganlik (vaqt oralig‘i) jihati ishlab chiqarish omillari O‘zbekistonlarini vaqt bo‘yicha taqsimlash va ular o‘zaro bog‘liqligida erishiladigan samaraga asoslanadi. Asosiy vaqt oralig‘i hususiyatlari asosiy fondlarni qayta tiklash bilan bog‘liq. Vaqt oralig‘ida balanslashishga erishish uslubi harajatlar va ular1 keltiradigan samaraning kechkib kelishini hisobga oladigan tenglamalardan foydalanishga asoslangan hamda asosiy fondlarni, takror ishlab chiqarish jarayonini aniklovchi vaqt oralig‘iga bog‘liq ko‘rsatkichlarning o‘sish suratini hisobga olish bilan bog‘liq.
Ushbu usul asosiy fondlarning qayta ishlab chiqarish jarayonini, vaqt oralig‘i xususiyatlarini ifodalovchi, narx indekislarini, kapital qo‘yilmalar va asosiy fondlarning tushish va chiqib ketish manbalari va miqdorini Hisoblash va kechikish usulari bilan farklanuvchi modellar guruxini tuzish imkonini beradi.
Balanslashtirilganlikning tarkibiy jixatidan ijtimoiy qayta ishlab chiqarishni birinchi va ikkinchi bulimlari orasidagi proporsiyalar hamda tarmoqdararo tarkibiy modellar ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish qo‘yilmalari hamda mexnat1 resurslarining tarmoq strukturasini prognozlash tizmida keng foydalanilady.
Turizm va atrof-muhit bir-biri bilan o‘zoro bog‘liq. Moddiy (tabiiy va inson tomonidan yaratilgan) muhit turistlarni jalb kiluvchi ko‘plab elementlarga ega. Turizmning rivojlanishi esa salbiy va ijobiy ekoligik ta’sirlar keltirib chiqarishi mumkin. Turizmni masofaga sayoxatga chiqqan turistlar tomonidan yoki mahalliy xavo yuk tashishda' foydalaniladigan samolyotlar ham sabab bo‘ladi. Haddan tashqari ko‘p turistlar va turistik transport vositalarining to‘planishi natijasida yuzaga kelgan shovqin. qator omillar ta’sirida landshaftlar estetikasining yomonlanishi. Bunday omillarga yomon prognozlashtirilgan Mehmonxonalar va boshqa turistik ob’ektlar, ob’ektlarning muvaffaqiyatsiz joylashish tartibi, ob’ektlarning: landshaftga uygunlashmaganligi, o‘ta katta va yorqin reklama lavhalari, turistik ob’ektlar qurilish natijasida chiroyli joylarning yomonlashuvi kiradi.
Tabiat joylarning turistlar qoldirgan tashlandiq narsalardan tozalash muammosi va turistik ob’ektlardan chiqindilarni noto‘g‘ri chiqarish.
Turistlar tomonidan xaddan tashqari va noto‘g‘ri foydalanilishi hamda turistik ob’ektlarning noto‘g‘ri qurilishi natijasida tabiiy zonalar ekologiyasining bo‘zilishi. Muhim turistik zona hisoblanadigan qirg‘oq bo‘yi, dengiz, tog‘ va cho‘l eko-sistemalari ekologik nuqtai nazardan juda nozik hisoblanadi.
Turistlar tomonidan noto‘g‘ri foydalanishi hamda turistik ob’ektlarning noto‘g‘ri qurilishi natijasida arxeologik va tarixiy obidalarga etkaziladigan zarar.
Turistik ob’ektlar va korxonalarning noto‘g‘ri prognozlashtirilishi, joilashtirishi va loiihalashtirilishi natijasida yuzaga keladigan va erdan foydalanish bilan bog‘liq ekologik xavflar va muammolar.
