19 ma’ruza. Atom tuzilishi reja: Atom tuzilishi

---

1 
19 - ma’ruza.
ATOM TUZILISHI

Reja: 
1. Atom tuzilishi. 
2. Mikrozarralarning korpuskulyar - to‘lqin dualizmi
. 

3. Kvant nazariyasida holatlar superpozitsiyasi.

 
Mavzular mazmuni: Atom tuzilishi.
Tomson modeli. Rezerford tajribasi. Atomning 
yadro modeli. Vodorod atomining nurlanish spektri. Balmerning umumlashgan formulasi. 
Ridberg doimiysi. N. Bor postulatlari. Vodorod atomining Bor nazariyasi. Frank - Gers 
tajribasi. 
Mikrozarralarning korpuskulyar - to‘lqin dualizmi
. De-Broyl gipotezasi. De-
Broyl to‘lqini. Elektronlar va neytronlar difraksiyasi. Geyzenbergning noaniqlik 
munosabatlari. Mikrozarra holatining berilishi. To‘lqin funksiyasi va uning statistik ma’nosi. 
Kvant nazariyasida holatlar superpozitsiyasi. Kvant nazariyasida ehtimollik. 
Tayanch iboralar: Atom, 
model,
 
yadro, nurlanish spektri, korpuskulyar, to‘lqin,
 
mikrozarra, 
 
elektron, neytron, difraksiya, kvant, uperpozitsiya.
 
Yakkalangan atomlarning, masalan siyraklashtirilgan bir atomli gazning 
yoki metall bug’lari (Hg, Na) atomlarining nurlanish spektrlari alohida-alohida 
spektral chiziqlar to’plamidan iborat bo’lib, to’plamdagi chiziqlar to’lqin 
uzunliklari bo’yicha tartibsiz joylashgan bo’lmay, ma’lum tizimlarni tashkil qiladi. 
Buni 1885 yilda 
Bal'mer 
aniqlagan. U kashf qilgan qonuniyat vodorod atomining 
to’rtta chiziqiga tegishlidir. Ularning to’lqin uzunliklarini quyidagi umumiy 
formula orqali ifodalash mumkin:
4
2
2


m
m
b

(1) 
bu erda b = 364,57 nm va m = 3, 4, 5, 6… butun sonlar ketma-ketlik qatori. λ ning 
o’rniga


c

chastotani qo’yib, Bal'mer formulasini quyidagicha yozamiz: 









2
2
1
2
1
m
R
c


(2) 
be erda: 
b
R
4

=109737,309 ±0,012 sm
-1
ga teng doimiy son 
Ridberg doimiysi
deyiladi.. 
Hozirgi davrda vodorod atomining 30 taga yaqin spektral chiziqlari 
kuzatilgan bo’lib, ular uchun Bal'merning umumlashgan formulasining ko’rinishi 
quyidagicha bo’ladi: 










2
2
1
1
1
m
n
R
N

(3) 
m >n bo’lib, n soni seriyani belgilaydi, m shu seriyaning ayrim chiziqlarini. n = 1 
bo’lganda 
Layman seriyasi
, n = 2 bo’lganda 
Bal'mer seriyasi
, n = 3 bo’lganda 
Pashen seriyasi
, n = 4 bo’lganda 
Brekket seriyasi
va n = 5 bo’lganda 
Pfund 
seriyasi
hosil bo’ladi. 
 
2
2
,
)
(
m
R
m
T
n
R
n
T


(4) 

---

2 
ifodalarga 
spektral termlar
deyiladi. 
Atomlarning nurlanish spektridagi qonuniyatlarni tushuntirish uchun atom 
tuzilishini o’rganish kerak bo’ladi. 1903 yilda Tomson atom tuzilishining quyidagi 
modelini taklif qildi. Unga asosan atom musbat elektr bilan bir tekisda to’ldirilgan 
bo’lib, ichida elektron joylashgan bo’ladi. 
Bir tekis zaryadlangan sfera ichidagi maydan kuchlanganligi quyidagicha 
aniqlanadi: 
 

