1—Amaliy.
Almashlab ekish asoslari. Tuproq unumdorligi, madaniyligi va ularni
yaxshilash usullari.
Ishning maqsadi: Tuproq unumdorligi, madaniyligi va ularni yaxshilash
usullarini o’rganish.
Tuproq unumdorligi tuproqning o‘simliklarni yetarli suv, oziq moddalar va
boshqalar zarur sharoit bilan ta’minlay olish xususiyati. Har qanday tuproqda
ma’lum darajada tabiiy unumdorlik bor. Tuproqning chirindili va
strukturali ustki
qatlami unumdor, pastki qatlamlari kam unumdor tuproq u tabiiy va sun’iy bo‘ladi.
Bo‘z yerlar tuprog‘i tabiiy unumdorlik tabiiy sharoit va tuproq paydo bo‘lish
jarayonidagi faktorlarga bog‘liqligidan, ba’zan past, ba’zan yuqori bo‘ladi. Yerni
ishlash, sug‘orish, o‘g‘itlash, zaxini qochirish va sho‘rini yuvish singari
agrokompleks tadbirlar bilan tuproqda sun’iy unumdorlik vujudga keltiriladi.
Tuproq unumdor bo‘lishi uchun uning tarkibida o‘simliklarga zarur hamda
suvda oson eriydigan oziq moddalar, issiqlik havo, suv va boshqalar yetarli bo‘lishi
kerak. Unumdorlikda suv
va oziq rejimining, ya’ni tuproqdagi biologik
jarayonlarning yaxshilanishi, shuningdek tuproq strukturasiniig ahamiyati katta.
Strukturali tuproqda aerob bakteriyalar ta’sirida mikrobiologik jarayonlar
yaxshilanadi, organik moddalar suvda eriydigan va o‘simliklarga oson singadigan
formatda o‘tadi.
O‘simliklar hayoti va tuproqdagi mikrobiologik jarayonlarning normal borishi
uchun issiqlik ham zarur. o‘simliklarning normal oziqlanishi va
rivojlanishi uchun
tuproqda zararli moddalar, chunonchi, kislota, ishqor, kislorodsiz birikmalar, xlorid
va sulfat tuzlari birikmalari bo‘lmasligi kerak qora
tuproqlar, to‘q tusli va tipik
bo‘z tuproqlar, o‘tloqi, o‘tloq-botqoq tuproqlar unumdor, sho‘rxok sho‘rtob, taqir
tuproqlar kam unum bo‘ladi. Almashlab ekish, yerni sifatli ishlash, o‘g‘itlash,
eroziyaga qarshi kurashish, ishqoriy reaksiyali yerlarga gips solish va dalalar
atrofida ihota daraxtzorlari barpo qilish kabi agrotexnika, agroximiya va
agromeliorasiya tadbirlarining har qaysi zonaga mos sxemasini qo‘llash
tuproq
unumdorligini oshirish hamda ekinlardan mo‘l va sifatli hosil olishni ta’minlaydi.
Yerdan to‘g‘ri foydalanilganda uning unumdorligi kamaymaydi tuproq
unumdorliginipg muhim faktori tuproq s p. iqlim sharoiti, joyning relyefi,
o‘simliklar, tuproqning suv xossalari, yer osti suvining chuqurligi va
insonning
dehqonchilikdagi faoliyatiga bog‘liq Suv tuproqdagi fizik kimyoviy, bioximiyaviy
va biologik jarayonlarda muhim rol o‘ynab, o‘simlik va mikroorganizmlar hayotiy
talabini ta’min etuvchi muhim sharoitlardan biri hisoblanadi.
Tuproqda suv mo‘tadil bo‘lsa, undagi ijobiy jarayonlar rivojlanadi va
unumdorlik yaxshilanadi. Ijobiy sharoit tuproqning organik mexanik tarkibi,
strukturam, fizik va fizik-mexanik xossalariga bog‘liq. Tuproqda suv
har xil fizik
holatda (bug‘simon, gigroskopik parda, kapillyar va gravitasion) bo‘ladi.
Bug‘simon va gigroskopik xili o‘simliklar uchun deyarli foydasiz, parda suv yerga
qisman, kapillyar va gravitasion suvlar esa yaxshi singadi va foydali hisoblanadi.
Tuproq strukturasi quyidagi tiplardan iborat:
Muzloq tuproq suv rejimi shimoliy tumanlarga xos, bunda yer muzlab yetadi,
faqat yezda yoza qatlami bir oz eriydi. Tuproq doim sernam bo‘ladi. Yuviladigan
tuproq suv rejimi shimoldagi o‘rmon-o‘tloq va sernam subtropik tumanlarga xos,
bunda yeg‘ingarchilik ko‘p va bug‘lanish kam bo‘lishi sababli tuproq sernam
bo‘ladi, doim namlik yuqoridan pastga sizib o‘tadi va yer osti suvlariga qo‘shiladi.
Davriy yuviladigan tuproq suv rejimida o‘rmonli-dashtlar
tuproqlari bahor va yez
oylarining birinchi yarmida qor va yemg‘ir hamda atrofdan oqib keladigan suv
hisobiga chuqur namlanadi. Issiq va qurg‘oqchilik oylarida tuproqning quyi
qatlamidagi namlik yuqoriga ko‘tariladi va bug‘lanadi, yer
osti suviga
qo‘shilmaydi.
Yuvilmaydigan tuproq suv rejimi dasht va cho‘llardagi quruq iqlimli tumanlarga
xos, bunda yeg‘ingarchilikka nisbatan bug‘lanish ko‘p bo‘lgani sababli tuproq
uncha chuqur namlanmaydi (cho‘llarda 10-20 sm, bo‘z tuproqli zonada 1-2 m, qora
tuproqli zonada 2-4 m namlanadi).
Issiq va qurg‘oqchilik davrlarida suv bug‘lanib ketib, tuproqning ustki
qatlamidagi moddalar gorizontning quyi qatlamiga yuvilib ketmaydi va yer osti
suviga qo‘shilmaydi.
Terlaydigan tuproq suv rejimi yer osti suvlari yoza joylarga xos, bunda tuproq
hamma vaqt nam, bug‘lanish va translirasiyaga yeg‘in suvidan ko‘proq miqdorda
suv sarflanadi. Shuning uchun quruq tumanlarda yer osti suvi va tuproqning ona
jinsi tarkibidagi tuzlar xisobiga tuproq sho‘rlanadi, hatto, sho‘rxoqlar paydo
bo‘ladi.
Yer osti suvi chuchuk bo‘lsa, ona jnis tarkibida tuz deyarli bo‘lmasa, mergellanish
va gleylanish hodisalari ro‘y beradi.
Irrigasion tuproq suv rejimi obikor dehqonchilik qilinadigai janubiy
qurg‘oqchilik tumanlarga xos. Bunda sug‘orish natijasida tuproq chuqur
namlanadi,
sug‘orilmaydigan davrda namlik bug‘lanish va transpirasiyaga sarflanadi. Tuproq
strukturasi agrotexnika va agromeliorativ tadbirlar tizimi erdamida tartibga
solinadi.
Nazorat savollari:
1.
Tuproq unumdorligi xususiyatlari haqida ayting.
2.
Tuproqdagi mikrobiologik jarayonlarning ahamiyatini ayting.
3. Muzloq tuproq haqida gapiring.
4. Terlaydigan tuproq tuproq haqida gapiring.
