2. Havo liniyalari tayanchlarini o’rnatish. Havo liniyari tayanchlarining jixozlarini o’rganish. Tayanch so’z va iboralar

Nazorat savollari

1. 
   Havo liniyalari qanday guruhlarga bo’linadi va bunday bo’linishga nima asos qilib olingan?
   
2. 
   Havo liniyalarining tayanch turlari va ularni o’rnatiladigan joylari bo’yicha gapirib bering?
   
3. 
   Tayanchlar qanday materiallardan, qaerlarda tayyorlanadi va jihozlanadi?
   
4. 
   Tayanchlar qanday ko’tariladi va o’rnatiladi?
   

Mavzu:Havo liniyasining simlarini montaj dilish
Reja: 1. Havo liniyasining elektr o’tkazgich simlarini montaj qilish.
2. Havo liniyasining elektr o’tkazgich simlarini montaj qilish sxemasi.


Kuchlanishi 1 kV gacha bulgan HLlari uchun, asosan, asosiy tavsiflari 1- jadvalda keltirilgan alyuminiy, pulat-alyuminiy va pulat siml'ar ish- latiladi.
KL larining simlarini montaj tsilish ishlari kompleksiga tsuyidagi- lar kiradi: KL sining trassasida
simlarni yoyish va simlarni ulash, kutarish, solk;ilanishini rostlash xamda simlarni izolyatorlarga mahkamlash.
Simlarni chuvatish va ulash
Simlar liniya buylab o’rnatilgan tayanchlarning ikkala tomonida chuvatiladi. Buxtadagi simni chuvatish uchun konussimoi parrak (vertushka- lar) (97-rasm,a) yoki kuchma stanoklar (97-rasm, b), trassata baraban- larda keltirilgan simlarni chuvatish uchun esa kismlarga ajraladigan barabanli kutargich (97-rasm,v) lardan foydalaniladi.
1- jadval. Kuchlanishi 1 kV gacha bulgan havo liniyalarini montaj qilishda ishlatiladigan simlarning tavsiflari

Simning marka si	Simning diametri. mm	1 km sim­ning ogir- ligi, kg		Simning KURI- lish uzunligi, m
A-16	5,1	44		6000
A- 25	6,3	68		5500
A- 35	7,5	95		4500
A-50	9,0	137		3500
A-70	10,6	188		2500
A-95	12,4	266		2000
A- 120	14|N	13		1500
AS- 16	5,4	62		3000
AS- 25	6,6	92		3000
AS- 35	8,3	128		4500
AS- 50	9,9	183		3000
AS- 70	11,6	296		2000
AS- 95	13,9	42		1400
AS- 120	15	524		1400
PS- 25	6.8	194
PMS-25	7,8	296
PS- 35	9,2	396
PMS- 35
PS-50	11,5	61		1500—3000
PMS- 50
PS- 70
PMS- 70
PS- 95	12,6	755
PMS- 95
POD- 4	4	3		500
PSO- 5	5	154		240
PSO- 6	6	222		230 .

E slatma. 1. Simlarning markalaridagi belgilar: A — alyuminiy, AS — pulat-alyumi­niy, POD—bir simli pulat, PS — oddiy pu­lax, kup simli pulat; PMS — kup simli, mis qoplangan pulat.
2. Jadvalda kuchlanishi 1 kV gacha bulgan KL da eng kup ishlatnladigan simlarning tav­siflari keltirilgan.Liniyaning uzunligi 0,5 km dan ortik bulmaganda va simlarning kesimi 50 mm² gacha bulganda, birinchi tayanchning yaqinida konussimoi parrak stanok yoki barabanli ko’targichda simli baraban liniyaning boshida o’r natiladi va simning uchidan markam ushlab oxirgi tayanchgacha, yahni liniya­ning oxirigacha tortib boriladi. Li­niya juda uzun bulganda bu moslama lar orka borti tushirilgan avtoma­shina kuzovida urnatiladi va mashi­na tayanchlar buylab harakatlangan sari sim yoyilaveradi, faqat simda sirtmoqlar («barashkalar») hosil . bo’lmasligi kuzatib boriladi. Simni chuvatish bilan bir vakdda uni dis­ket bilan ko’zdan kechirib boriladi. Bunda ayrim uzilgan tomirlar va katta ezilgan joylar va boshqa nukson- lar bor-yukligi aniklanadi. Simda

1-rasm. Simlarni chuvatish uchun moslamalar:
a — konussimon yogoch parrak, O’Yak metall ustunlarn bor ajraladivts gan chuvatish stanogi, o — ajraladigan, barabanli chuvatish ko’targichi; 1 — konus, 2 — krestovi­na, 3 — rama, 4 — metall ustuncha, 5 — baraban, 6 — shtangalar,
7 — dastalar, 8,9 — yon va tayanch rolnklarl Yu — baraban valini tutib turgichi.

aniqlangan nuqsonli joylar moy buyoq bilan belgilanadi, keyin simni tayanchga kutarishdan oldin bu nuqsonlar bartaraf etiladi.
Agar ish joyiga sim domkratlarda urnatilgan barabanda keltirilgan bo’lsa, uni avtomashinadan ol- masdan chuvatiladi, buning uchun ol­din baraban kuzov taxtasidan domkratlar va baraban uqidagi teshikdan utkazilgan truba yordamida 10— 15 sm kutariladi. Avtomashina harakatlanmasdan oldin barabandan chuvatilayotgan simning uchi anker ta­yanchga maxkam boglanadi, undan HLning trassasi yunalishida keyingi tayanchlar tomon simni chuvata boshlanadi. Agar sim yetarli uzunlikda chuvatilmagan bo’lsa, unga uxshash konstruktsiyali, markali va kesimli boshqa barabandagi sim ulanadi.
Kuchlanishi 1 kV gacha bulgan larida simlar bir-biriga burab; bandajlash yuli bilan; ovalsimon ulagichda (gilg’zada) simlarning sirtmoqlangan uchlarini presslab va payvandlab; simlarning uchini uchma- uch payvandlab, undan keyin ularni ch shunt bilan birga ikkita alohida Xulagich larni ustma-ust quyib, ulagich gilg’­zada presslab, simlarni boltli kismalar bilan ulanadi.
Simlarning uchlarini bir-biriga burab ulash (2- rasm, a) bir simli pulat va bimetall simlarni ulashning eng oddiy usulidir, bunda sim­larning uchi 180—200 mm uzunlikda ustma-ust quyiladi, keyin ularni ulanadigan qismining o’rtasidan yas­en jagliombir bilan qisib, birinchi simni ikkinchisiga omburning ung va chap tomonlarida), o’ramlarni bir- biriga zich joylashtirib o’raladi.
Bandajlash (2- rasm, b) usulidan bir simli simlarni ulashda foydalaniladi. Simlarning uchlari to’g’ri burchakli qilib bukiladi va kesimlariga qarab ularni 80—120 mm uzunlikda bir-birining ustiga qo’yiladi. Keyin ulanadigan simlarning biriga 1,5 mm li ruxlangan yumshoq simdan 5—6 o’ram uraladi va shu sim bilan ulanadigan simga bandaj o’ray boshlanadi. Ulanadigan qchemning .hammasini o’ramlar bilan qoplab o’lanadigan ikkinchi simga ham 5—6 uram o’raladi. Tayanchlar oralig’i katta bo’lganda mis simlarning ulanish pishiqligini oshirish uchun





2-rasm. Kuchlanshii I kV gacha bulgan simlarni ulash:
a — burab ulash, b — bandaj bilan boglab, v — gilg’zada presslab va sirtmodda payvandlash yo’li bilan, g— simlarni shunt bilan birga presslash yo’li bilan, d — uchma- uch payvandlash va gilg’zada presslash yo’li bilan, ye — gilg’zada ustma- ust qo’yib presslash yo’li bilan, j — boltli disma yordamida.

bandajni POS-ZO yoki POS-40 kav- shari bilan kavsharlanadi.

Ovalsimon gilg’zada ulash (2- rasm, v) usuli kup simli alyuminiy simlarni ulashda qullaniladi. Ulash uchun simlarni ularning kesimlariga qarab tanlangan gilg’zaga kiritiladi va ularni bir-birining qarshisiga, simlarning uchlari gilg’zaning qarshi tomonidagi (chiqish) teshigidan chiqa- digan qilib itariladi, sungra gilg’za presslanadi, simlarning bush uchlari esa sirtmoqda uchma-uch payvandlanadi.
Simlarni ikkita gilg’zada shunti bilan birga presslab ulash (2- rasm, g) usuli asosan, kesimlari 70 mm² va undan katta bulgan kup simli alyu­miniy simlarni montaj qilishda qo’llaniladi. Gilg’zalar presslash mexanizmlarida presslanadi.Simlarni oldindan uchma-uch payvandlab ovalg’ gilg’zalarda ulab, keyin gilg’za va simlarni quymasi bi­lan birga presslash yo’li bilan ulash (2- rasm,d) usuli ko’pincha III va IV darajali muz doplat rayonlarida joylashgan va liniya simlariga katta shamol nagruzkalari tahsir
bo’lishi mumkin bulgan, tayanchlarning oralidlari katta bulganda, ularning urtasida larining kup simli simlarini montaj qilishda qullaniladi.
Simlarni ovalg’ gilg’zada ustma- ust o’uyib presslash yuli bilan ulash (2- rasm,e) eng oddiy usul hisobla nadi, bu usul kesimlari 16—50 mm² li kup simli simlarni montaj qilishda qo’llaniladi. 2- rasm, a, b, v, g, d, ye da keltirilgan ulash usullari ning tayanchlari oraligida sim­larni ulashda qo’llanishi mumkin.
Gilg’zalar va metallar bir xil metalldan nshlangan bulio’i kerak: mne gilg’zalar (SOM)—mis simlar uchun; alyuminiy gilg’zalar (SOA) — alyuminiy simlar uchun; pulat gilg’­zalar (SOS)—pulat simlar uchun.
Ochiq kup tomirli simlarni bolt­li qismalar yordamida ^am tutashti- rish mumkin. Boltli tsismalar (2- rasm, j) bilan simlarni faqat tayanchlarda va svmlarga mexanik yuklama tahsir etmaslik sharti bilan ulashga yo’l qo’yiladi. Boltli qisma gaykalari bor ikkita yoki uchta (simlarning kesimlariga) ruxlangan bolt va buylama ariqchasi bor ikkita plashkadan iborat. Qismada lozim bulgan kontaktna tahminlash uchun plashkalar tutashganda xosil buladigan tegyikning diametri ulanadigan simlarning diametridan kichikroq bulishi lozim.
Qismalarni montaj qilishda, simlarni ulashdan oldin, plashka larning kontakt yuzalari benzinda yuviladi va yupda datlam dilib tex­nik vazelin surtiladi. Alyuminiy simlarni ulash uchun qismalarning yuzalari vazelin datlami ustidan pulat chutka bilan tozalanadi va simlarning sirtlariga ham xuddi shunday ishlov beriladi. Boltlar mos kalitlar yordamida 25 kN dan oshmaydigan kuch bilan burab torti- lishi lozim. Bunda ulanadigan simlar azilmasligi yoki boltlarning rezg’balari shikaszglanmasligi uchun tortish kuchini oshiradigan qandaydir moslamalardan foydalanishga yul quyilmaydi
Kismaning boltlari va gaykalarining rezg’balariga vazelin yoki so­lidol surtilishi lozim. Kontrgayka- larni ishlatish majburyydir. Bolt­lar tortilgandan keyin plashkalar orasida 3—5 mm oralits grlishi ke- rak. qisma plashkalarining bir-biriga zich yopishib turishi talab qilinadigan kontaktning hosil bulmaganligini bildiradi va bunday krsmani Uzgartirish lozim. Kontakt yuzalarini oksidlanishdan zrshoyalash uchun oraliqning tapo’i qismini va simlarning qismadan chiqish joylarini tabiiy olifda eritilgan qurgoshin- surik pastasining 1—3 mm li patla­mi bilan qoplanadi.
K,isma montaj qilingandan 8—10 kun utgach uning boltlarini yana bir bor tortib quyish tavsiya qilinadi, chunki simlar elastikligining kamayishi natijasida plashka bnlan simlar orasidagi bosim birmuncha kamayadi, bu ular orasidagi kontakt­ning yomonlashuvnga va tutashgan qismning qizishiga olib kelishi mum- kin.
Kavo liniyasn simlarini chuvatishda temir yul izlarini, avtotrans­port harakati jadal bulgan tosh ku-
chalarni, shuningdek qisqa muddatga ham ishini to’xtatib bo’lmaydigan aloqa liniyalarini kesib utishga
to’g’ri keladi. Bunday xollarda simlar­ni chuvatish uchun vaqtinchalik utish qurilmalari quriladi.
Ishlab turgan xavo elektr tarmoqlarining, kontakt tarmoqlarning, elektrlashtirilgan transport va ochiq podstantsiyalar yaqinida montaj qilinayotgan simlarni favqulodda bu elektr qurilmalarining tok utkazuvchi qismlariga tegib ketishini cheklaydigan ehtiyotkorlik choralarini kurgan holda simlarni chuvatish lo­zim.
Simlarni kutarish, solkilanishini rostlash va ularni izolyatorlarga maxkamlash
Liniya buylab yoyilgan simlar yog’och bilan kutariladi va tayanchlarning ilgaklariga tashlanadi. Simlar chalkashib ketmasligi uchun oldin bitta (eng yukrridagi) simni kutarish va tortish, keyin navbatma- navbat boshqalarini kutarish va tor­tish tavsiya qilinadi.
Simlarni osio’da ularni tayanchlarda joylashtirishning mahlum tartibi saqlanishi lozim. Bu talab atrof muhitning .Harorati uzgarganda turli materiallardan tortilgan simlarning «ishqilanishi bir xilda uzgarmasligidan kelib chiqadi: harorat minimal va maksimal bulganda solqilanishning eng katta uzgarishi alyuminiy simlarga, eng kichik o’zgarishi — pulat simlar­ga tugri keladi. SHuning uchun eng no- qulay sharoitlarda (masalan, atrof muhitharorati —40°S ga yaqinlashganda) tayanchlar oraligyda alyumi­niy sim mis yoki pulat simdan pastda joylashganda, ularga xavfli ma sofagacha yatsinlashadi va hatto bu simlar bir-biriga tegib ketishi ham mumkin. Simlar orasida normalash- tirilgan masofaning buzilishi ehtimolini yo’qotish uchun materiali turlicha simlar vertikal holda urnatilganda alyuminiy simni bonqa hamma simlardan balandda, pulat sim boshkalaridan pastda joylashtirilishi lozim. HL ning tayanchlarida simlar vertikal holda bir xil metalldan (masalan, fatsat alyuminiy yoki faqat pulat) joylashtirilganda ular­ni istalgan tartibda joylashtirish mumkin, chunki atrof muzrgg harorati ystalgancha uzgarganda ularda sol-




3-* rasm. Simlarni montaj tsilish uchun mosla- malar:

s—doiraviy va yassi knemalya «lyagushka». O — montaj dismasi, g — KES. 70 universal montaj dismasi.

3- rasm. Simlarni montaj tsilish uchun moslamalar:

s—doiraviy va yassi knemalya «lyagushka». O — montaj dismasi, g — KES. 70 universal montaj dismasi.


4- rasm. Simlarning solqilanish strelasini qarash.

Qilanishning uzgarishi bir xil bo’ladi.
Simlar har bir anker k;ulochda alohida tortiladi, yahni anker typi- dagi tayanchlar orasida tortiladi, bularga burchak va oxirgi tayanchlar ham kiradi. Simning bir uchi oxirgi yoki anker tayanchga sirtmoi; dilib markam boglanadi, simning bono’a uchi «lya­gushka» bilan (3-rasm,a) yoki mon­taj qilishda ishlatiladigan boltli qisma (3- rasm,b) bilan qisib olinadi, boltli qismada turli kesimli simlar uchun ariqchalar ochilgan. Katta kesimli mis, aynidsa alyuminiy simlar uchun yassi qismali «lyagushka» Dan foydalanish lozim, chunki qisma doiraviy bulsa, sim tortilayotganida shikastlanishi mumkin. Universal montaj qismasi (3- rasm, v) sim­larni tortish uchun eng takomillashganqurilma hisoblanadi. «Lyagush- kaga», montaj universal qismaga polispast bloki boglanadi va blok arqonini tortib talab qilinadigan solqilanish strelasi hosil bulguncha sim tortiladi. Kesimlari 50 mm² dan katta va anker qulochi uzun bulganda simlar dastaki yoki elektr dvigatelli yuritmasi bor chigir yordamida tortiladi.
Anker tsulochi'ning hamma simlari soltsilanish strelasi bir xil qiymatga ega bo’lishi kerak. Kesimlari turlicha bulgan simlar osilganda solqilanishni eng katta kesimli sim­ning solqilanishi buyicha olinadi. Simlarning montaj solqilanishi strelasining qiymati montaj paytida havoning turli haroratlari uchun soldilanish egri. chizik;lari yoki jadvali buyicha aniqlanadi. Kuchlanishi 1 kV gacha bulgan X,L larining alyu­miniy simlari uchun solqilanishning taxminiy qiymatlari 33- jadvalda keltirilgan.
Talab qilinadigan solqilanish diymatiga turli usullar bilan erishishmumkin, lekin bevosita kuz bi­lan chamalash eng oddiy va shuning uchun kup dullaniladigan usul hisoblanadi. Berilgan solqilanish stre­lasi qiymatini urnatish uchun ikkita qo’shni tayanchlarga bittadan bulinmali reyka boglanadi, keyin montajchi tayaychga chidib simni uning past nuqtasi kuz bilan chamalash liniyasiga tugri kelguncha tortishga (4- rasm) buyrug’ beradi.
Tayanchda simlar vertikal joy- lashganda soldilanishni rostlash yuqoridagi simdan, gorizontal, joylashganda — o’rtadagisidan boshlanadi. Rostlash tamom bulgandan keyin ingichka boglash simi bilan liniya si­mi izolyatorlarga boglanadi. Boglaydigan sim materiali liniya simining materiali bilan bir xilda bo’lishi kerak Pulat simlarni 1,5—2 mm li ruxo’langan yumshoq po’lat sim bilan, alyuminiy va pulat-alyuminiy sim­lar esa 2,5—3,5 mm li alyuminiy sim


2- jadval. KuCHlanishi 1 kY gacha bulgai alyuminiy simli havo linyyalarining solqilayii*

Orali k uzunligi, U	+ 10'S da	, simlarning DuYaidagi dirdimlari uchun, sm				Xamma dirdimlar uchun
	25 gacha	35	50	70	95	+ 25°S da kattaroD, sm	- 10°s da kychikrod, yey
30	40	50	60	80	90	8	15
40	50	60	70	80	4	10	20
50	70	70	90	4	120	15	25

E s l a t m a : Solqilanishning keltyrilgan qiymatlari liniya simlarining orasidagi masofa 400 mm dan kam bulmaganda tugridir.

bilan boglanadi (bu yerda kup simli simlarning simidan foydalanish mumkin).

Alyuminiy va pulat-alyuminiy simlarning mahkamlanadigan joy- lariga oldindan, ular ishlatilmas- ligi uchun, alyuminiy lenta uraladi.
Oraliq tayanchlarda simlar ko’pincha izolyatorning kallagiga mahkamlaiadi, burchak tayanchlarda esa izolyatorning buyniga mahkamlanadi.
Bunda simni liniyaning simlari hosil qiladigan burchakning tashqi tomonida joylashtirish lozim. Sim- larni izolyatorning kallagiga ikki bulak sim bilan boglab mahkamlanadi (5-rasm, a). Boglagich sim izo­lyatorning kallagiga shunday uraladiki, uning har xil uzunlikdagi uchlari izolyator buynining ikki to- monida bulsin, keyin ikkita qisqa uchini simga 4—5 marta o’rab o’yiladi, ikkita uzun uchi esa izolya­torning kallagidan o’tkaziladi va u ham simga o’rab quyiladi.

Simni izolyatorning buyniga bog- lashda (5-rasm, b) boglagich sim, liniya simini va izolyatorning buynini sirtmorqqilib qamrab oladi, undan keyin boglagichning bir uchi simga bir yunalishda (yuqoridan pastga), boshqa uchini teskari yuna­lishda (pastdan yuqoriga) uraladi.

6- rasm. Simlarni mahkamlashda tayanchda montyorning turri turishi.

Anker va oxirgi tayanchlarda sim izolyatorning buyniga tik;in kurinishida (5-rasm, v) mahkamlanadi.
nvng temir yullar va tramvay yullaridan, shuningdek boshqa kuch liniyalari hamda aloqa liniyalari bilan kesishadigan joylarida simlar ikki qayta boglab mahkamlana- di (5-rasm, g).
Simlarni boglayotgan montyor bosh kiyimda ishlashi, montyorlik tirnoqlarida mustahkam turishi va mon­tyorlik kamarining zanjiri bilan tayanchga ishonchli boglangan bulishi
kerak (6-rasm). Burchak tayanchda simlarni mazrsamlashda liniya simlari hosil qiladigan burchakning ichida turish man qilinadi.
Neytrali yerga ulangan tarmoqlarda kuchlanishi 40 V gacha bo’lgan larining temir-beton tayanchlari armaturasi yerga ulangan nolg’ simga mustahkam ulanishi kerak.
Liniya montaj qilingandan ke­yin uning tayanchlariga marka qo’yiladi. )har bir tayanch markasida liniyaning nomeri, tayanchning shuli- niyadagi tartib nomeri va tayanchning urnatilgan yili kursatiladi. Ta­yanchlarda sonlar, ularni uqish qulay bulgan tomonga, 3—4 m balandlikda,qo’a buyoq bilan yozib quyiladi.
Yangidan montaj qilingan DL foydalanishga topshirilishi lozim. Liniyani foydalanishga topshirishda quyidagilar tekshiriladi: liniya­
ning hamma elementlari (erda turib kuzatish yuli bilan); traversalar, tiraklar, izolyatorlar va simlarning mahkamlanio’ pishiqligi (yuqoridan kuzatib); tayanchlarning kumilish chuqurligi (bahzilarini tanlab), lekin kamida 10% ni; simlarning solqilanish strelaei qiymati; simlar solqilanishining eng past nuqtasidan yergacha bulgan eng kichik masofa; yaqinlashadigan va kesishadigan joylarda simlarning gabarita.