2-mavzu: Mehnat iqtisodiyotining predmeti va uslubyoti
Amaliy hayotda xilma-xil ijtimoiy-mehnat munosabatlari mavjud bo’lar ekan, undagu turli ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar va jarayonlar ni “mehnat iqtisodiyti” fani o’rganadi.
Mazkur tushunchaning ta’rifi quyidagicha: “Mehnat iqtisodiyoti – bu, ish beruvchi va yollanma hodimlarning mehnat jarayonida yuzaga keladigan iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlarini ifoda etadigan fandir.
Mehnat predmeti Mehnat vositalari Mehnatning o’zi Mehnatni tashkil etish Faoliyat texnologiyalar yoki mehnat predmetiga ta’sir etish usuli Mehnat jarayonining tarkibiy qisimlari Mehnat jarayonida turli omillar – ya’ni texnikaviy, tashkiliy, kadrlar yoki boshqa xarakterdagi omillar ta’siri ostida qaror topadigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardir.
– Ijtimoiy jarayonlarni o’rganish, taxlil qilish, tartibga solish, boshqarish, rejalashtirish va istiqbollashtirish asosida ijtimoiy mehnat munosabatlarini takomillashtirish bo’yicha xulosa va tavsiyanomalar ishlab chiqishni o’rganishdan iborat. Fanning maqsadi Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi quyidagilarni o’rganadi Taqsimlash Ayriboshlash Iste’mol qilish Unumli mehnat qilish Ish kuchini muhofaza qilish uchun shart-sharoitlarni ta’minlash Ish kuchini ishlab chiqarish Mehnatning zaruriy elementlari Ishchi kuchi Ishlab chiqarish vositalari Ishlab chiqarish predmetlari
“Mehnat iqtisodiyoti”ning asosiy vazifalari
Mehnatning jamiyat taraqqiyotidagi o’rnini aniqlash;
Mehnat nizolarining sabablarini o’rganish, ularning oldini olish bo’yicha chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish;
Jamiyatni insonlarni himoya qiladigan ijtimoiy qadriyatlar tizimini yaratish;
Mehnatning funksiyalari 1
2
6
5
3
4
Inson ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan ne’matlarni ishlab chiqarishda (ishlab chiqarishning boshqa omillari bilan bir qatorda) qatnashish
Ijtimoiy boylikni shakllantirish va jamiyatni rivojlantirish (bu borada ham ishlab chiqarishnining boshqa omillari bilan bir qatorda)
Butun kishilik jamiyatini rivojlantirish, ijtimoiy taraqqiyotni olg’a siljitish, fan va madaniyatni taraqqiy ettirish
Insonning o’zini shakllantirish
Shaxsning o’zligini namoyon etish usuli
Ozodlikni ijod etish insoniyatga ozodlik sari yo’l ochib beradigan kuch.
Mehnat turlari tasnifi. Mehnat
Oddiy
Ijodiy
Jismoniy
professional
Funksio nal
Aqliy
Reproduk tiv
Murakkab
Mazmuni bo’yicha O’z-o’zini yollash
Ёлланма
Мавхум
Аниқ
Yakka tartibdagi
Jamoa
Xususiy
Ijtimoiy
Tabiati bo’yicha Natijalari bo’yicha Unumli
Unumsiz
Jonli
O’tmishdagi
Mehnatni bo’limli elementlaridan foydalanish va insonning qatnashuv darajasi bo’yicha avtomatlashgan
mashinalashgan
Mexanizatsiyalash gan
Qo’l mehnati
Ko’ngilli
Iqtisodiy majburlaydigan
Iqtisoddan tashqari holda majburlaydigan
Odamlarni mehnatga jalb etsih usullari bo’yicha
Mehnatning asosiy ijtimoiy funksiyalari
Ehtiyojlarni qondirish ( bu mehnatning eng muhim funksiyasi bo’kib, insonning ijtimoiy turmushi ana shundan boshlanadi);
Ijtimoiy boylikning yaratuvchisi (uning yordamida inson o’z ehtiyojlarini qondiradi, o’zi bilan tabiat o’rtasidagi moddalar almashinuvini bevosita ifodalaydi, tartibga solidi, nazorat qiladi);
Jamiyat ijodkori va ishtimoiy taraqqiyot omillari ( mehnat ehtiyojlarini qondirish va boylik yaratish bilan butun ijtimoiy taraqqiyotga asos bo’ladi – jamiyatning ijtimoiy qatlamlari va ularning o’zaro hamjihatligi asoslarini shakllantiradi);
Insonning yaratuvchisi ( inson kishilar hayotining barcha boyliklarini yaratib, ijtimoiy taraqqiyot sub’ekti sifatida maydonga chiqadi, umuman, jamiyatni mehnatga jalb qilib, o’z-o’zini ham rivojlantirib boradi, bilim va kasb malakalarini egallaydi, muomala va o’zaro yordam ko’nikmalarini shakllantiradi).
