2-mavzu: qo‘ZG’aluvchan to‘qimalar fiziologiyasi

6-rasm. Muskul tolasining mikro tuzilishi.
Miofibrillalarning orasida qator bo‘lib mitoxondriyalar joylashgan. Mitoxondriyalarda mushakni energiya bilan ta’minlab turadigan oksidlanish fosforlanish jarayonlari sodir bo‘ladi. Mushak tolalari tuzilishning umumiy sxemasi 6-rasmda ko‘rsatilgan.
Bitta to‘q rangli va ingichka Z-chiziqlar bilan chegaralangan, unga yondosh yarimta och rangli disklar majmuasi - sarkomer deyiladi.
Miofibrillalar, aniqrog’i ularning sarkomerlari - bu mushak tolasining qisqaruvchi apparati, ya’ni motoridir.
Mushak tolasining membranasi – plazmalemma asab membranasi bilan o‘xshash. Uning o‘ziga xosligi shundan iboratki, taxminan sarkomerlarning chegarasida (baqada Z-chiziq darajasida, sut emizuvchilarda - A va I disklar chegarasi darajasida) vaqti-vaqti bilan bir maromda T-simon o‘simtalar (diametri 50 mm bo‘lgan naychalar) beradi. Plazmalemmaning bu o‘simtalari uning maydonini kattalashtiradi va shu bilan birga umumiy elektrli hajmini (sm) ham kengaytiradi.
Mushak tolasining ichida miofibrillalar bog’lami o‘rtasida plazmalemmaga parallel ravishda sarkoplazmatik retikulum deb ataladigan naychalar tizimi joylashgan. Ushbu naychalar tizimini har bittasi shoxlangan, lekin berk tizim bo‘lib, miofibrillalarga juda yaqin yondoshgan va o‘zining ko‘r uchlari (uchidagi kistermalari) bilan plazmalemmaning T-simon o‘simtalariga (T-tizimga) birlashadi.
T-tizim va sarkoplazmatik retikulum - bu plazmalemmadan signallarni (qo‘zg’alishni) miofibrillalarning qisqaruvchi apparatlariga o‘tkazishni ta’minlovchi apparatdir.
3.3 Muskulning qisqarish va bo‘shashish mexanizmi
Qisqarish - mushak tolalari miofibrillyar apparatining asab impul’slari ta’siri ostida mexanik holatini o‘zgarishidir. Tashqaridan qaraganda qisqarish mushak uzunligining yoki uning taranglik darajasini, yoki bir vaqtda ikkala holatining o‘zgarishida namoyon bo‘ladi.
Barcha sarkomerlarda, miozin iplarni aktin iplar bilan birlashtirib turadigan, ko‘ndalang joylashgan ko‘prikchalar mavjud. Mushak tolasi qisqarganda miozin va aktin iplari kaltalashmaydi, biri ikkinchisi ustida sirpanadi: aktin iplar miozin iplar orasiga sirpanib kiradi, natijada I disklar kaltalashadi, A disklarning uzunligi o‘zgarmaydi. Bir-biriga ulangan sarkomerlarning har bittasini uzunligi taxminan 30 foizga kamayadi, shu bilan birga tola ham kaltalashadi.
Ko‘ndalang ko‘prikchalarning harakatlari tufayli aktin iplar miozin iplar oralig’iga sirpanib kiradi. Miozin iplar shohlanib, har qaysisi taxminan 150 miozin molekulasidan tashkil topgan boshchalarni hosil qiladi. Bu boshchalar miozin ipning o‘simtasi bo‘lib, uni, qisqarish vaqtida, atrofdagi aktin iplar bilan bog’lab turadi (7-rasm). Ko‘ndalang ko‘prikchalarning boshchalari eshkaksimon harakat qilib, aktin iplarni miozin iplar oralig’iga siljitadi. Ko‘prikchalar harakatlarining amplitudasi 20 mm dan, chastotasi 5-50 tebranishdan iborat. Har qaysi ko‘prikcha goh aktin ipiga ulanib uni tortadi, goh undan uzilib yana birikish imkoniyatini tug’diradigan sharoitni “kutib” turadi. Ko‘prikchalar asinxron ravishda harakatlansada, ular juda ko‘p bo‘lganidan vujudga keladigan tortish kuchi qisqarish davomida bir me’yorda saqlanadi. Ko‘prikcha tinch holatda bo‘lganda unda energiya yig’iladi, lekin aktin ipi bilan birika olmaydi, ular o‘rtasida joylashgan troponin globulasi (zarrachasi) bilan birikkan tropomiozin ipi bunga xalaqit beradi. Mushak faollashganda uning mioplazmasida erkin kal’siy ionlari paydo bo‘ladi. Bu ionlarga juda ham talabgor bo‘lgan troponin, kal’siy bilan birikib, o‘z shaklini (konformatsiyasini) o‘zgartiradi va tropomiozin ipini surib, ko‘ndalang ko‘prikchalarning aktin iplari bilan birikishiga imkoniyat tug’diradi.