2-mavzu: tabiatni muhofaza qilishning ilmiy nazariy asoslari reja

Cheklovchi omillar
Cheklovchi omil tirik va notirik organizmlarning ekotizmini o'z ichiga oladi.Cheklovchi omil aloqada bo'luvchibir nechapopulyatsiyaga ta'sir eta oladi. Biroz yomg'ir yog'ishi ham o'tloqdagi o'simliklarni o'sishini cheklay oladi. O'simliklar urug'ni sichqonlar yeydi, bu oziqlanish jarayoni cheklovchi omilga aylanishi mumkin. Boyo'g'lilar va qirg'iylar sichqonlar bilan ozuqlanishi natijasida, sichqonlar sonining kamayishiga olib keluvchi cheklovchi omilga aylanishi mumkin.
Ekologik nisha
Moslashish jarayoni organizmlarni ular hayotidagi o‘rni va tashqi tuzilishini ifodalaydi. Buni biz ekologik nisha (joy) bilan ham izohlashimiz mumkin. Ya’ni, qancha ekologik tur mavjud bo‘lsa, shuncha ular uchun yashash muhiti mavjud bo‘ladi. “Nisha” terminifransuzcha “niche” – chuqurlashuv, degan ma’noni ham anglatib, bu nafaqat yashash joyi, balki tabiatda turning o‘rni, biologik jamoadagi funksional roli, tashqi muhit omillariga bardoshliligi ham hisoblanadi. Kooperatsiya - ikki organizm bir-birlari bilan kooperatsiya hosil qiladilar. Bunday kooperatsiya ikki organizm uchun ham ustunliklarga ega. Masalan, krablar bilan kovakichlilar bunga misol bo‘la oladi. Kovakichlilar krablarning orqasiga yopishib olib (ba’zan ularni krablarning o‘zlari o‘tqazib oladilar) ularni dushmanlardan, himoya qiladilar. Kovakichlilar esa o‘z navbatida krablardan transport vazifasida foydalanadilar hamda ulardan qolgan ovqat qoldiqlari bilan ovqatlanadilar.
Mutualizm. Birlashgan ikki populyatsiya ham faqat foyda ko‘radi, bu birlashish ular uchun foydalidir, bunday birlashgan organizmlar tabiiy sharoitda biri ikkinchisiz hayotkechira olmaydi. Masalan, termitlar va ularning ichaklarida yashovchi xivchinlilar bunga yaqqol misoldir. Bunda xivchinlilar termitlar qabul qilgan kletchatkani hazm qilishga yordam beradilar, chunki termitlar kletchatkani mustaqil o‘zlashtira olmaydilar. Xivchinlilar ham termitlarsiz yashay olmaydilar. Chunki ular uchun yashash sharoiti termitlar ichaklaridir. Turlar o‘rtasidagi munosabatlarning ikki va undan ko‘p tur uchun qulaylik tug‘diradigan xilini o‘zaro yordam deyiladi. Masalan, hasharotlar yordamida changlanadigan o‘simliklar changni bir o‘simlikdan ikkinchio‘simlikka olib o‘tadigan va shu bilan o‘simliklarning chetdan changlanishini ta’minlaydigan hasharotlarga muhtojdir. Ekotizimlar biogeotsenozga nisbatan kengroq tushuncha hisoblanadi. Ekotizimda moddalar aylanishini ta’minlash uchun ma’lum miqdorda kerak bo‘ladigan anorganik moddalar zahirasi va bajarayotgan ishi jihatidan uch xil ekologik guruhni tashkil etuvchi organizmlar bo‘lishi zarur.Birinchi guruhga o‘simliklar kirib, ular produtsentlar deyiladi. Produtsentlar assimilyatsiya jarayonida to‘plangan energiyasini boshqa organizmlarga beradi. Ikkinchi guruhga hayvonlar kiradi. Ular o‘simliklar tomonidan to‘plangan organik moddani iste’mol qiluvchilar hisoblanadi va kontsumentlar, deb ataladi.