2. Miynet bazarınıń islew mexanizmı Miynet bazarınıń túrleri: olardıń segmentlerge ıdırawı hám maslasıwshılıǵı

2.Miynet bazarınıń islew mexanizmi

Miynet bazarı qanday islewin túsiniw ushın usı bazardaǵı talap hám usınısdı úyrenip shıǵıw kerek. R. J. Erenberger hám R. S. Smitning jazıwlaricha, miynet bazarın izertlew etiw talap hám usınısdı usınıw menen baslanadı, tamamlanadı hámde miynet bazarı islewiniń hár qanday nátiyjesi bárháma usı strukturalıq bólimler hám olardıń óz-ara baylanısıǵa ol yamasa bul dárejede baylanıslı boladı. A. Marshallnint sózlerin ózgertirip aytqanda, qayshınıń ekew jag'i járdemindegine kesindin qırqıp alıw múmkin.
Shama menen oylayıq, sanaat tarmaǵınıń qandayda-bir salasında mıynet haqı asdı. Usınıń menen birge texnologiya, paydalanılatuǵın úskene hám basqa faktorlar ózgermay qaldı. Nátiyjede ónim ózine túser bahasıı hám usı ónimniń bahası asadı. Bahası joqarı ónimdi qarıydar kemrek satıp aladı, ónim óndiriwshi bolsa onı óndirisdi, hám ol jaǵdayda jumıs penen bánt bolǵan xızmetkerlerdi kemeytiwge májbúr boladı. Nátiyjede, is haqısınıń muǵdarı asırıladı, nátiyjede jumıs penen bántlik qısqaradi. Jumıs penen bántliktiń bunday qısqarıwı kólem nátiyjesi dep ataladı.
Basqasha jol tutılǵan bolıwı da múmkin: óndiriwshiler mıynet haqını asırgach, kapital sıyımlılıqı joqarılaw bolǵan óndirisdi, resurs tejeytuǵın texnologiyalardı qóllaw arqalı ónimniń ózine túser bahasıın tómenletiw jolların qıdıradılar, nátiyjede xızmetkerlerdiń jumıs penen bandligi azayadı. Jumıs penen bántliktiń bunday qısqarıwı ornın basıw nátiyjesi dep ataladı, sebebi óndiris processinde kapital jumısshı kúshiniń ornına ótedi.
Mıynet haqı hám jumıs penen bántlik ortasındaǵı óz-ara baylanisli talaptıń iymek sızig'i menen kórsetip beriliwi múmkin. Usı iymek sızıq jumısshı kúshi ma`nisi ózgerip, talapǵa tásir etetuǵın basqa faktorlar ózgermegen táǵdirde xızmetkerler sanı qaysı jol menen ózgeriwin kórsetedi, usınıń menen birge, mıynet haqı ózgerganda miynetke talap iymek sızıq boylap baradı.
Aytayiq, ónimge talap asıp atır, basqa faktorlar bolsa bunda ózgerayotgani joq. Bunda sol zat ayan boladıki, óndiris dárejesi asıp baradı hám mıynet haqı stavkası qanday bolıwıdan qaramastan kólem nátiyjesi miynetke talaptı asıradı.
Usı halda ornın basıw nátiyjesi júzege kelmeydi, sebebi miynet hám kapital nırqları ózgermeydi. Júz bergen ózgeris ulıwma ońǵa jıljıtıladıǵan miynet talabı iymek sızig'i járdeminde kórsetiliwi múmkin. Usı jılısıw múmkinshiligıy mıynet haqı stavkası qansha bolıwıdan qaramastan miynetke talap etiletuǵın xızmetkerler sanınıń asıp barıwın kórsetedi.
Eger, kapital bahası ózgeriwi júz bersa, ekew keri nátiyje júzege keledi. Bir tárepden, kólem nátiyjesi (kapital bahası hám ózine túser bahası pasayadi, óndiris rawajlanıwı xoshametlantiriladi hám jumıs penen bántlik dárejesi asadı ) miynetke talap iymek sızig'ini ońǵa jıljıtadı. Basqa tárepden, jılısıw nátiyjesi (kapital sıyımlılıqı kóbirek texnologiyalardan paydalanıladı, jumısshı kúshine mútajlik azayadı ) talap iymek sızig'ini shepke jıljıtadı. Kapital bahası asıwı miynetke talap boyınsha da tap sonday nomuayyanlikka alıp keledi, lekin usı halda kólem nátiyjesi miynetke talap iymek sızig'ini shepke, ornın basıw nátiyjesin bolsa ońǵa jıljıtadı. Sonday etip, ekonomikalıq teoriya kapital bahasıning modifikaciyası miynetke talaptı qanday ózgertiredi, degen sorawǵa zinhar anıq juwap bermiydi.
Tómendegishe juwmaq shıǵarıw múmkin: eger mıynet haqı ózgersa, miynetke talap iymek sızıq boylap joqarıǵa yamasa tómenge qaray júriwi, ónimta talap, óndiris kólemleri ózgeriwi, kapital bahası sıyaqlı basqa faktorlar ámel qilsa, miynetke talap iymek sızig'ining ózi jıljıydı.
Miynet bazarındaǵı usınıs mexanizminioson túsiniw ushın onı bólek lawazım mısalında kórip shıǵamız. Qandayda-bir lawazım boyınsha mıynet haqı asqan (bunda basqa lawazımlar boyınsha mıynet haqı ózgermegen) táǵdirde bunday lawazımda islewdi xohlaydigan adamlar kóbeyiwi hám kerisinshe, mıynet haqı tómenlew bolǵan táǵdirde hesh kimde bunday qálew payda bolmaslıǵın kuca boladı. Sonday etip, lawazımlar qandayda -bir arnawlı bir bazarda miynet usınısı usı bazarda ústinlik qılıp atırǵan mıynet haqı stavkaları menen baylanıslı. Miynet usınısı miynet bahasıga baylanıslılıǵı kórsetilgen. Miynet usınısı iymek sızig'i sıyaqlı usınıs iymek sızig'i da bunda basqa faktorlardı itibarǵa almay dúzilgen.
Shama menen oylayıq, basqa bir lawazım boyınsha mıynet haqı asadıyu, basqa faktorlar ózgermay qaladı. Bunday táǵdirde xızmetkerler aldınǵı lawazımlarında islew qaratrini ózgertirip, mıynet haqı asqan jańa lawazımların ózleri ushın tańlaydilar. Bul bolsa usınıs iymek sızig'ining shepke jılısıwıǵa alıp keledi.
Aralıq juwmaq yasar ekenbiz, sonı ta'kidlamoqchimizki, miynet bazarındaǵı talap iymek sızig'i jumıs beretuǵınlar hár bir arnawlı bir mıynet haqı stavkası boyınsha (basqa faktorlar ózgermegen táǵdirde) qansha muǵdarda xızmetker olmoqchi ekenliklerin kórsetedi. Usınıs iymek sızig'i bolsa hár bir jumıs xaqi stavkası dárejesine muwapıq qansha xızmetker miynet bazarına shıǵıwı múmkinligin kórsetedi.
Talap hám usınıs óz-ara baylanıslıligichiziqlari shabıwatuǵın noqat (klassik teoriyaǵa kóre, «Marshall kesilispesi») talap hám usınıs tuwrı keliwin sáwlelendiredi, usı kesilispege sáykes keletuǵın mıynet haqı bolsa bazar teń salmaqlılıqı mıynet haqı (Ih) dep ataladı. Táreplerdiń barlıǵı qánaatlanǵan bazar teń salmaqlılıqlı jaǵdayda bolıp tabıladı.
Eger bazardaǵı mıynet haqı bmpIh (bazar teń salmaqlılıqınan tómen jumıs haki) noqatıda toqtasa, talap joqarı (yuT-b noqatı ), usınıs bolsa - tómen (pT-f noqatı ) boladı hám talap usınıstan asadı. Bunday sharayatta jumıs beretuǵınlar xızmetkerlerdi jumısqa alıw ushın básekilashadilar, bul bolsa bazarda mıynet haqı arnawlı bir dárejede asıwına alıp keliwi múmkin. Bunda tómendegi ekew variant bolıwı múmkin:
1. Kóbirek muǵdardaǵı xızmetkerler bazarǵa shıǵıw hám jumıs qıdırıwdı baslawǵa ahd etedi (yaǵnıy háreket joqarıda aytqanimizdek usınıs iymek sızig'i boylap baradı ).
2. Mıynet haqı asqanlıǵı jumıs beretuǵınlardı xızmetkerlerdi qabıllaw muǵdarın sheklewge májbúr etedi (yaǵnıy háreket talap iymek sızig'i boylap baradı ).
Eger, mıynet haqı bmyuIh (bazar teń salmaqlılıqınan joqarı mıynet haqı ) noqatıına shekem oshsa, usınıs talaptan asadı (yuT noqatı ), xızmetkerler artıqshası júzege keledi hám maman jumıs beretuǵınlardı tómenlew mıynet haqıǵa tartıw, bunıń ústine kóbirek muǵdarda tartıw múmkinshiligi payda boladı. Jumıs tapqanlardıń geyparaları (mısalı, ıssızlar ) minnetdar boladılar, basqalar bolsa jumıstı jańa orınlardan qıdıradılar. Sonday etip, mıynet haqı bmyuIH noqatı dárejesinden pastta qaray yursa, talap hám usınıs teń salmaqlılıqǵa jaqınlasadı.
Bazar teń salmaqlılıqı mıynet haqı (bmIH), ádetde, miynet bazarında ústinlik etedi hám ulıwmaqabıl etilgen jumıs bolıp qaladı, bunı jumıs beretuǵınlar da, xızmetkerler da esapqa alıwları kerek.
Jumıs kúshi bahasıning tómen dárejesi jasırın ıssızlıqdıń kóbeyip barıwı faktorlarıdan biri boladı, sebebi ıssızlıq arnawlı bir waqıtqa shekem kárxanalardıń finanslıq jaǵdayı ushın óreski musallat bolmaydı. Is haqısınıń ortasha tómen dárejesi jumıs penen bántlik jáne onıń dúzilisine unamsız tásir etedi. Birinshiden, ol xızmetkerlerdiń texnikalıq tárepten anaǵurlım orqada qalǵan sanaattıń shiyki zat tarmaqlarına ótip ketiwin keskin kúshaytadı, bul tarmaqlarda mıynet haqı dárejesi ortasha dárejeden anaǵurlım joqarı boladı, sonıń menen birge óndirisde kem maman miynet ústinlik etedi, bunıń menen busiz da jumıs penen bántlerdiń kásip-ilmiy tájriybe dúzilisin quramalılashtirib jiberedi. Ekinshiden, mıynet haqı dárejesinń tómenligi tutınıw byudjetin toraytirishga hám izdan shıǵarıwǵa alıp keledi, onı tek birinshi náwbette zárúr bolatuǵın tovarlar óndiriske jóneltiredi. Áyne waqıtta xalıqtıń uzaq waqıt isletiletuǵın tovarlarǵa mútajligi pasayadi, bul bolsa texnikalıq tárepten aldıńǵı bolǵan óndiris kólemi hám jumıs penen bántlikti kemeytiwge alıp keledi.
Huqıqıy tiykarlar - óndiris qatnasıqlarındaǵı miynet háreketin shólkemlestiriwge xızmet etetuǵın huqıqıy kriteriyalardı (puqaralıq, administrativlik, iyelik etiw huqıqları, kárxana óndirisi menen baylanıslı huqıqıy hújjetler) óz ishine aladı.
Ruwxıy-aǵartıwshılıq tiykarlar - bul miynet háreketin shólkemlestiriwde óndiris qatnasıqlarında tárepler ortasındaǵı óz-ara qatnasıqlar hám olardı qáliplesiw processi menen júzege keledi (bunda jallanba islewshiler ortasındaǵı óz-ara qatnas, basshı yamasa kárxana iyesi menen jallanba islewshi ortasındaǵı qatnas yamasa jámáát ortasındaǵı óz-ara qatnasıqlar).
Ekonomikalıq tiykarlar - miynet háreketin shólkemlestiriwdiń tiykarın quraydı. Bunda miynet háreketin shólkemlestiriw kriteriyaları (yaǵnıy shaxstıń materiallıq mápdarlıǵı, bul jerde miynet háreketinen qanaatlanıw dárejesi názerde tutıladı).
Sociallıq tiykarlar - bul óndiris qatnasıqlarında, miynet háreketiniń mazmunı - hár bir shaxstıń professional mamanlıq dárejesi, isbilermenlik, isbilermenlik qábileti hám basqalarda sáwlelenedi. 2.3-súwrette hár qanday kárxana háreketin shólkemlestiriwdiń negizi bolǵan miynet bólistiriliwi kárxana hám xızmetkerler háreketin shólkemlestiriwshilik jaqtan támiyinlewden aldın ámelge asırılıwı lazım. Házirgi sharayatta insan háreketiniń miynettegi buyımlasqan elementler menen óz-ara baylanısın ornatıp ǵana qalmay, óz-ara birgeliktegi xızmet qatnasıwshıları bolǵan «insan-texnika» ortasında miynet qatnasıqların qáliplestiriw, janlı miynet nátiyjeliligin asırıw sıyaqlı mashqalalardı sheshiw zárúr bolmaqta.
Miynet bólistiriliwi miynet háreketiniń sapa jaǵınan hár qıylı túrlerin ajıratıw hám olar ortasında muǵdarlı qatnaslar ornatıw. Miynet kooperaciyası miynet bólistiriliwi processiniń ajıralmas tárepi bolıp, ol miynet háreketiniń ayırım túrleri ortasındaǵı óndiris processiniń óz-ara baylanısları sıpatında sáwlelenedi. Kárxana kóleminde miynet bólistiriliwi hám kooperaciyası máselelerin sheshiw hámde shólkemlestiriwshilik strukturaların óndiris xızmetkerlerin qáliplestiriwden aldın ámelge asırılıwı kerek. Xızmetkerler háreketin shólkemlestiriwshilik jaǵınan támiyinlewdiń mazmunı onıń strukturalıq elementleri hám baǵdarları menen belgilenedi. Xızmetkerler háreketin shólkemlestiriwshilik támiyinlew elementleri keltirilgen bolıp, olardıń hár biri ayrıqsha áhmiyetke iye.
1. Miynet bólistiriliwi hám kooperaciyası. Kárxana kóleminde miynet bólistiriliwin ámelge asırılıp, onıń kooperaciyası puxta oylap kórilgennen keyin kárxana ishinde miynetti tereń bólistiriw hám kooperaciyalasıwdı ámelge asırıw – ayrıqsha uchastkalar, xızmetkerler ortasında miynetti bólistiriw, xızmetkerlerdi ornı-ornına qoyıw, olar háreketiniń óz-ara baylanısıw múmkinshiligin beredi.
2. Miynet processlerin shólkemlestiriw. Miynet háreketin shólkemlestiriwshilik jaǵınan támiyinlew miynet processlerin shólkemlestiriw, yaǵnıy anıq jumıs túrin orınlawda qollanılatuǵın usıllardı belgilep alıwdı názerde tutadı. Miynet processlerin úyrenip shıǵıw hám onı ámelge asırıwǵa qansha jumıs waqtı jumsalıwı zárúrligin anıqlaw eń jaqsı jumıs usılların tańlaw, jumıs orınların aqılǵa muwapıq bólistiriw múmkinshiligin beredi.
3. Miynetti normallastırıw. Miynet normasın belgilemey turıp, xızmetkerler háreketin shólkemlestiriwshilik jaǵınan támiyinlep bolmaydı. Miynetti normallastırıw xızmetkerler háreketin shólkemlestiriwshilik jaǵınan támiyinlewdiń túrli variantların bahalaw quralı bolıp xızmet etedi. Hár qanday shólkemlestiriwshilik ózgeriwi jumıs waqtı jumsalıwına belgili dárejede tásir etiwi sebepli miynetti normallastırıw bul ózgerislerdi muǵdar (san) jaǵınan bahalap, eń optimal variantın tańlaw múmkinshiligin beredi.
4. Jumıs orınların shólkemlestiriw. Miynet processi belgili waqıtta ámelge asırıladı. Jumıs ornı miynetti qollaw obekti boladı. Jumıs ornı óndiris processiniń birlemshi buwını hám shólkemlestiriwshilik-texnikalıq negizi. Bunda bul processtiń úsh tiykarǵı elementiniń birlesiwi júz beredi hám onıń bas maqseti – miynet buyımınıń materiallıq jaqtan ózgertiriliwine erisiledi. Sol sebepli óndiris tapsırmaların óz waqtında hám sapalı orınlaw ushın hár bir jumıs ornı anıq jumıstıń tábiyatına qaray belgili tárizde shólkemlestirilgen bolıwı kerek.
5. Miynet sharayatları. Miynet sharayatların jaratıw xızmetkerler háreketin ruwxıy hám materiallıq jaqtan támiyinlewdiń ajıralmas bólimi. Miynet sharayatları insannıń salamatlıǵı hám jumıs qábiletine úlken tásir kórsetetuǵın áhmiyetli faktor esaplanadı. Miynet sharayatların jaqsılaw, jumıstıń qızıǵarlılıǵın asırıp, miynetke dóretiwshilik qatnasta bolıwına járdemlesip, úlken sociallıq wazıypanı da orınlaydı.
6. Miynet hám dem alıs tártipleri. Bir qatar avtorlar miynet hám dem alıs tártiplerin jetilistiriw máselelerin miynet sharayatlarınıń aqılǵa muwapıq birden-bir mashqalası kóleminde kórip shıǵadı. Biz bunday kóz-qarasqa qarsılıq qılmaymız, biraq bul máseleler belgili ózgesheliklerge iye ekenligi hám salıstırmalı ǵárezsizligi sebepli olardı xızmetkerlerdiń háreketin shólkemlestiriwshilik jaǵınan támiyinlewdiń ayrıqsha elementi dep qaraw maqsetke muwapıq.
7.Xızmetkerlerdi tańlaw, tayarlaw hám mamanlıǵın asırıw. Shólkemlestiriwshilik wazıypalardı sheshiwde xızmetkerlerdi tayarlaw hám olardıń aktivlik dárejesin asırıw úlken áhmiyetke iye. Bazar qatnasıqların rawajlandırıw xızmetkerlerdi tayarlaw hám mamanlıǵın asırıwǵa jantasıwdı túpten ózgertedi. Jańa sharayatlarda xızmetkerler menen islew tarawında jaǵdayǵa maslasıw zárúr, yaǵnıy kásiplik struktura óndiristiń texnikalıq negizi ózgerip barıwına muwapıq ózgeriwsheń bolıwı lazım.
8. Miynetti xoshametlew. Miynetti materiallıq hám ruwxıy xoshametlew sistemasın jaratıw is haqı, lawazım aylıǵı túrleri hám sistemalarınan paydalanıw, sıylıqlaw sistemaların islep shıǵıw sıyaqlılar názerde tutıladı. Miynetti xoshametlewdi shólkemlestiriw miynet háreketinde joqarı kórsetkishlerge erisiw maqsetinde jumıs waqtının aqılǵa muwapıq paydalanıw, aldıńǵı jumıs usılların ózlestiriw, jumıs orınların jaqsıraq shólkemlestiriw, jumısta zárúrli anıqlıq hám shólkemleskenligin támiyinlewge qaratılıwı lazım.
9. Sociallıq-miynet qatnasıqları. Házirgi waqıtta «sociallıq-miynet qatnasıqları» ataması ilimiy tutınıwǵa kirip qaldı hám aktiv túrde isletilmekte. Ol atalıp atırǵan reallıqlardı strukturalıq element sıpatında xızmetkerlerdiń miynet háreketin shólkemlestiriwshilik jaǵınan támiyinlewge kiritiw orınlı.
10. Miynet tártip-intizamı. Kárxana xızmetkerleriniń ulıwma miynet nátiyjeleri hár bir xızmetkerdiń jeke miynet nátiyjelerine baylanıslı. Usı sebepli olardıń birgelikte xızmet alıp barıwı ushın belgili tártipti saqlap barıw, jumıstıń baslanıwı hám tamamlanıwı, dem alıw hám basqalarına ámel etiwi lazım. Bunnan tısqarı miynet itizamın saqlap barıwdıń anıq mexanizmi de áhmiyetli esaplanadı.
Bazar ekonomikası sharayatında básekide jeńip shıǵıwdıń tiykarǵı faktorlarınan biri – makroekonomikada tiyisli, sociallıq hám jeke sektorlardaǵı kárxanalarda óndiris nátiyjeliligin asırıwǵa erisiw. Bul tiykarınan bar isshi kúshinen aqılǵa muwapıq paydalanıw esabına erisiledi. Óz gezeginde isshi kúshinen nátiyjeli paydalanıw kóbinese hár qıylı orınlanıwı zárúr bolǵan jumıslardıń ayırım orınlawshıları ortasında tuwrı bólistiriliwine, yaǵnıy olardıń mamanlıǵına, tájiriybesine hám ziyrekligine jarasa jumıs penen teń támiyinlewge baylanıslı.