2-Tema: Joqarí tálim dizimin tartipke salıwshı nizamlar Reje

Tómen korrupsiya hákimiyat hám basqarıw organlarınıń orta hám tómen dárejedegi eń kóp tarqalǵan yuri bolıp, ámeldarlar hám puqaralardıń udayı óz-ara múnásibeti menen (dizimnen ótiw, shtraflar, litsenziya hám túrli ruxsatnamalar alıw sıyaqlılar) menen baylanıslı.
Joqarǵı korrupsiya hakimiyat organlarında islewshi siyasatshılar, joqarı mertebeli hameldarlardı óz ishine aladı hamde joqarı bahaǵa iye bólǵan qararlar qabıl qılıw (nizamlardı, mámleketlik buyurtpalardı qabıllaw, mulkshilik formaların ózgertiriw hám sol siyaqlılar) menen baylanıslı. Kóp jaǵdaylarda korrupsiya pitiminen maapdar bolǵan eki tápepte bir mámleketlik hakimiyat organına tiyisli boladı. Mısalı, tómen turıwshı mámleketlik hakimiyat organınıń hameldarı joqarı turıwshı baslıǵına ol para beriwshiniń korrupsiyalıq hareketlerin jawıp turıwı yamasa qosımsha finanslıq resurslar, wakillikler beriwi ushın para beredi.
Korrupsiyanıń usı forması ministrlikler hám keńselerdiń pútkil vertikalı dárejesinde, ásirese Finans ministrlikleri (transferler, dotatsiyalar, ssudalar hám basqa byudjet qárejetlerin ajıratıwda) gúzetiledi. Bul jerde korrupsiya ádette joqarı hám tómen korrupsiya arasındaǵı kópir wazıypasın orınlaydı. Bul júdá qáwipli bolıp tabıladı, sebebi usı hádiyse tarqalǵan háreketler basqıshınan tamırlasıp atırǵan formalar basqıshınan ótkeninen dálil beredi.
XX ásirdiń ekinshi yarımına kelip korrupsiya xalıqaralıq mashqalaǵa aylandı. Bir mámleket sheńberinde tamırlasqan korrupsiya basqa mámleketlerdiń rawajlanıwına jaman tásir kórsetpekte. 1995-jıldıń 31-dekabrinde baspadan shıqqan «Finansial Times» gazetası dúnya xalqında korrupsiyaǵa tiyisli sawatlılıqtı asırıw maqsetinde 1995-jıldı «Korrupsiya jılı» dep daǵazalaǵanlıǵı kópshilikke belgili. Birlesken Milletler shólkemi bolsa korrupsiyaǵa tiyisli sawatlılıqtı úgit-násiyatlaw ushın 9-dekabrde «Xalıqaralıq korrupsiyaǵa qarsı gúresiw kúni» dep usınıs etti hám usı kún 2004-jıldan baslap belgilenip kelinedi.
Korrupsiya – bul jámiyetti túrli jollar menen iskenjege alatuǵın qorqınıshlı illet bolıp tabıladı. Ol demokratiya hám huqıq ústemligi tiykarlarına zıyan jetkeredi, insan huqıqları buzılıwına alıp keledi, bazarlar iskerligine qarsılıq etedi, turmıs sapasın jamanlastıradı hám adamlar qáwipsizligine abay etetuǵın jámlengen jınayatshılıq, terrorizm hám basqa hádiyseler tamırlasıp, gúllewi ushın sharayat jaratıp beredi.
Korrupsiya sonısı menen qáwipli, ol sotsiallıq teńsizlikti júzege keltiredi, biznes júrgiziw qárejetlerin asıradı, demek, milliy ekonomikanı qarsılasqa shıdamsız etedi, arnawlı bir dárejede siyasiy qararsızlıqtı keltirip shıǵaradı. Korrupsiyanıń sotsiallıq qáwipliligi tómendegilerde kórinedi:
– ol jámiyettiń ruwxıylıq tiykarlarına zıyan jetkeredi, mámleket hákimiyatın xalıq aldında abroysızlantıradı hám narazılıqqa sebep boladı;
– ósip kiyatırǵan jas áwlad sanasın záhárleydi, «turmıs aldawshılıq hám jalataylıqtan ibarat eken», degen pikirdi payda etedi;
– sotsiallıq ádalatqa bolǵan isenimdi sóndiredi, puqaralardıń huqıqları hám nızamlıq mápleri buzılıwına alıp keledi;
– xalıqaralıq birgelikli jámiyette arnawlı bir mámleket haqqında jaman qıyallardı júzege keltiredi;
– jámlengen jınayatshılıqtıń mámleket xızmeti iskerligine kirip barıwına alıp keledi;
– ádil sudlaw sistemasın izden shıǵaradı;
– jámiyetti demokratlastırıw hám jańalaw, mámleketti modernizatsiyalaw protsesslerin páseyttiredi;
– ekonomikanıń rawajlanıwı hám bekkemleniwine jaman tásir kórsetedi;
– basqa kóplegen jaman sotsiallıq hádiyseler sıyaqlı, óziniń keń tamırlasıwına orın ajratadı, korrupsiya qansha tereń tamırlasqan bolsa, oǵan qarsı gúresiw hám onıń aqıbetlerin joq etiw sonshelli qıyınlasadı.