3 laboratoriya ishi xaroratni ksp-2 millivoltmetr yordamida nazorat qilish Ishdan maqsad

3 - LABORATORIYA IShI


XARORATNI KSP-2 MILLIVOLTMETR YORDAMIDA NAZORAT QILISh
Ishdan maqsad: Laboratoriya ishini bajarishdan maqsad ma’ruzada o’tilgan nazariy bilimlarni amaldagi tadqiqoti bilan tanishish, xaroratni nazorat qilish priborlarini ishlash jarayonini o’rganish.

Ishning nazariy asoslari.

Termoelektrik effekt. Temperaturani o’lchashning termoelektrik metodi termoelektrik termometrning (termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (t.e.yu.k.) temperaturasiga bogliqligiga asoslangan. Bu pribor –200 ^oS dan +2500 ^oS gacha bo’lgan temperaturalarni o’lchashda texnikaning turli soxalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qo’llaniladi. Termoelektrik termometrlar yordamida temperaturani o’lchash 1821 yil Zeyebek kashf etgan termoelektrik xodisalarga asoslangan. Bu xodisalarning temperaturalarni o’lchashda qo’llanilishi ikki xil metall simdan iborat zanjirda ularning kavsharlangan joyida temperaturalar farqi xisobiga xosil bo’ladigan elektr yurituvchi kuch effektidan iborat. Xar xil A va V o’tkazgichlardan iborat zanjirni ko’rib chiqamiz.(2-5-rasm).Termoparaning o’lchanayotgan muxitga tegib turgan joyi kavsharlangan uchi (issiq ulanma), o’zgarmas t_o temperaturali muxitdagi joyi esa erkin uchi (sovuq ulanma) deyiladi. A va V o’tkazgichlar termoelektrodlardeyiladi. Bunday kavsharlangan o’tkazgichlar esa termopara deb ataladi, ularda xosil bo’ladigan elektr yurituvchi termoelektr yurituvchi kuch (t.e.yu.k.) deyiladi.T.e.yu.k. xosil bo’lishining sababi erkin elektronlar zichligi ko’proq metallning erkin elektronlar zichligi kairoq metallga diffuziya bilan izoxlanadi.Shu paytda ikki xil metallning birikish joyida paydo bo’ladigan elektr maydondiffuziyaga qarshi ko’rsatadi. Elektronlarning diffuzion o’tish tezligi paydo bo’lgan elektr maydon ta’siridagi ularning qayta o’tish tezligiga teng bo’lganda xarakatli muvozanat xolati o’rnatiladi. Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi paydo bo’ladi. Elektronlar diffuziyasining intensivligi o’tkazgichlar birikkan joyning temperaturasiga xam boglik bo’lgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda xosil bo’lgan e.yu.k. xam turlicha bo’ladi.

Termoelektrod materiallar va termoparalar. Termoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod materiallar bir qator xususiyatlarga ega bo’lishi shart, chunonchi: isisqqa chidamlilik va mexanikaviy mustaxkamlik; ximiyaviy inertlik; termoelektr xarakteristikani tiklash; t.e.yu.k. ning temperaturaga bo’lgan boglanishi; yuqori sezgirlik.
GOST 6616-61 bo’yicha quyidagi termoparalarni ishlatishga yo’l qo’yilagn.
1. Platinarodiy – platina termoapra (TPP ) - neytral va oksidlanadigan muxitda ishonchli ishlaydi, ammo tiklanish atmosferasida, ayniqsa, metall oksidalri termoparaga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi. Metall buglari va uglerod(ayniqsa uning oksidi) platinaga zarali ta’sir ko’rsatadi. Vazifasiga ko’ra bu termoparalar etalon, namunali va ishchi termoparalarga bo’linadi.Ishchi termoparalar esa o’z navbatida laboratoriya va texnikaviy termoparalarga ajratiladi. Bu termoparalarda musbat elektrod sifatida platinarodiy,(90% Pt va10% Rh qotishmasi), manfiy elektrod sifatida esa toza platina ishlatiladi. TPP termopara to’gri ekspluatasiya qilinganda uning darajalanish sifati uzoq vaqtgacha saqlanadi, Lekin bu termoparaning t.e.yu.k. boshqalarinikiga qaraganda kichik. TPP termoparalarining maksimal o’lchash chegarasi 1600 ⁰ S.
2. Platinarodiy (30%-rodiy) – platinarodiy, (6%-rodiy) termopara (TPR-30/6 tip). Bu termoparalarning asosiy xususiyati 1800⁰S gacha temperaturani o’lchash va kichik t.e.yu.k. ga ega bo’lishidir.
3. Xromel – alyumel (TXA tip) termopara nodir bo’lmagan metallardan tayyorlangantermoparalar orasida eng turgun xisoblanadi. Musbat elektrod – xromel (89% Ni; 9,8%Cr; 1% Fe; 0,2% Mn) qotishmadan, manfiy elektrod – alyumel esa (94% Ni; 2% Al; 2,5% Mn; 1%Si; 0,5% Fe) qotishmadan iborat. TXA termopara 1300⁰S gacha bo’lgan temperaturani o’lchash uchun qo’llaniladi.
4. Xromel – kopel termopara (TXK) – turli muxitlarning temperaturasini o’lchash uchun ishlatiladi. Manfiy elektrod – kopel mis va nikel qotishmasidan (56% Cu; 44% Ni) iborat.TXK termopara 800⁰S gacha temperaturani o’lchash uchun ishlatiladi, uning t.e.yu.k. boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta.
5. NK-SA qotishmalaridan tayyorlangan (TNS tipidagi) termopara erkin uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi, chunki 200⁰S gacha temperaturani o’lchaydigan termoparaning t.e.yu.k. amalda nolga teng. Yuqorigi temperatura chegarasi 1000 ⁰S.


Ishning bajarish tartibi.

Labaratoriya ishini bajarishda millivoltmetr (4) elektr tarmogiga ulanadi. Shundan so’ng isitkich (5) elektr tarmogiga ulanadi. Shtativ (1) ga o’rnatilgan simobli termometr (6) ni ko’rsatkichi aniqlanadi. So’ngra shtativ (1) ga o’rnatilgan XA tipidagi termopara (2) isitkich (5) dan olgan issiqlikni KSP-2 millivoltmetri (4) ni ko’rsatishi bo’yicha aniqlanadi. Xaroratni aniqlagandan so’ng ularni taqqoslanadi.

3-laboratoriya

4
2

6

1
3
5 ~220 V ~220V


Foydalanish uchun adabiyotlar.

1. 
   N.R.Yusupbekov, B.E.Muxamedov, Sh.M.G’ulomov. "Avtomatika va ishlab chikarish prosesslarining avtomatlashtirilishi" Toshkent, 1982y.
   
2. 
   G.I.Lapshenkov. L.M.Paloshkin. "Avtomatizasiya proizvodstvennыx prosessov v ximicheskoy promыshlennosti" M.1988g.
   
3. 
   O.K.Rahmonov. Tehnologik jarayonlarni avtomatlashtirish fanidan ma’ruzalar matni. Farg’ona,2012 y.
   
4. 
   B.E.Muhamedov. Metrologiya, teg’nologik parametrlarni o’lchash usullari va asboblari. Toshkent-“O’qituvchi”-1991y.