3. Nutqning boshqa sifatlari

Nutqning mantiqiyligi, sofligi va boshqa xususiyatlari


Reja:
1.Nutqning mantiqiyligi.
2.Nutqning sofligi va unga putur yetkazuvchi unsurlar.

3. Nutqning boshqa sifatlari.

Tayanch tushunchalar:
Aniqlik, sinonimiya, omonimiya, dialog, monolog, paronimiya, metafora, metonimiya, leksikografiya, jargon, vul`garizm, kantselyarizm, ekstrolingvistik, semasiologiya, leksikologiya.


Nutqning mantiqiyligi uning asosiy sifatlari to‘g‘rilik va aniqlik bilan chambarchas bog‘langandir. Chunki grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzilmagan nutq ham, fikrni ifodalash uchun muvaffaqiyatsiz tanlangan lug‘aviy birlik ham mantiqning buzilishiga olib kelishi tabiiydir. Mantiqiy izchillikning buzilishi tinglovchi va o‘quvchiga ifodalanayotgan fikrning to‘liq borib etmasligi, ba`zan umuman anglashilmasligiga olib keladi. Nutqni tuzishdagi e`tiborsizlik natijasida ba`zan, hatto, mantiqsizlik yuz beradi. quyidagi misolga e`tibor qiling: “Ferma jonkuyarlari olti oylik davlatga sut sotish rejalarini muddatidan oldin bajaradilar (gazetadan)”. Gapda so‘zlarning tartibi to‘g‘ri bo‘lmaganligi, “olti oylik” birikmasining “sotish” so‘zidan keyin kelmaganligi tufayli mantiqqa putur etayapti, hatto xato fikr ifodalanayapti.
Tushuncha mantiqiyligi alohida olingan matnda fikriy ketma-ketlik, mantiqiy izchillik bo‘lishini taqozo qiladi. Ammo, bu talabni nutqiy jarayonning hamma ko‘rinishlarida ham o‘rtaga qo‘yib bo‘lmaydi. Masalan: vazifaviylik uslublarida, xususan ilmiy va badiiy nutq uslublarida bu talabga qanday amal qilinishini olib ko‘raylik. Ilmiy uslubda yozilgan asarlar yaxlit bir tuzilishga ega. Unda kirish, asosiy qism va xulosa mavjud bo‘lib, ular yagona bir xalqaga birlashadi. Matnda bayon qilinayotgan fikrlar qat`iy izchillikda bayon qilinadi. Badiiy nutq tuzilishi esa, bir oz boshqacha. Aytaylik, fikrlar bir maromda bayon etib kelindi-yu, birdaniga uzilish yuz beradi va endi boshqa voqealar hikoya qilinib ketiladi. Bu narsa go’yo mantiqiy izchillikka putur etkazganday ko‘rinsa-da, aslida unday emas. Badiiy asarlarda, xususan, qissa, roman kabi janrlardagi keng planlilik tasvir qurilishini ana shunday tuzishni taqozo qiladi. Mantiqan putur etmaganligi bunday asarlarning oxirida ma`lum bo‘ladi. Nutqning mantiqiyligi – nutqda bayon etilgan fikrning qismlari va alohida fikrlarning o‘zaro munosabatliligi mantiqiylik deb yuritiladi. Mantiqiy nutqda gaplardagi fikrlar butun nutqdan kelib chiqadigan fikrning qismlari hisoblanadi. Ular orasida ziddiyat bo‘lmaydi, mantiqiylik aniqlikka suyanadi. Bunda predmet aniqligi ham tushuncha aniqligi ham mavjud.
B.N.Golovinning ta`kidlashicha, “Narsa mantiqiyligi va iushuncha mantiqiyligini farqlash maqsadga muvofiq”. Lutfiy Navoiyga Amir Hisrav Dehlaviyning bir she`ridagi go`zal ma`no va o`xshatish haqida maqtov bilan gapirib beradi. Ya`ni: “Mahbuba yomg`irli kunda yo`lda tiyg`anib yiqilay deydi. U shuqadar go`zal va nozikki, yog`ayotgan yomg`ir rishtasini ushlab, uning madadi bilan o`zini o`nglab oladi”. Bu ta`rif Navoiyga behad ma`qul tushadi. Saroydagi bir majlisda uni Boyqaroga aytib beradi va uning hayratlanishini kutadi. Ammo Boyqaro “Yuqoridan pastga tushayotgan yog`in rishtasi yiqilayotgan kishiga madad bo`lorlmaydi”,-deb e`tiroz bildiradi. Navoiy Boyqaroning o`tkir va nozik mantig`iga va she`rfahmlig`iga qoyil qoladi. Demak, Boyqaro bu yerda tushuncha mantig`ining buzilishini ilg`agan. Yana bir misol. “Darakchi” gazetasida: ...Meteoritning qulashi shu qadar kuchli bo`lganki, uning natijasija elliptik shakldagi qiyalik paydo bo`lgan. Qiyalikning chuqurligi taxminan 40 metrni, uzunligi 10 kmni, eni 7kmni tashkil etadi. Yuzaning shimoli g`arbida balandligi 60 metr va uzunligi uzunligi 1 km bo`lgan chuqurlik paydo bo`lgan (qiyalikning chuqurligi, chuqurlikning balandligi, chuqurlikning uzunligi kabi birikmalarda mantiq sog`lom emas). Yoki, Buldozer, “Zil” avtomashinamiz miltiqning o`qiday uchadi (buldozer uchmaydi). Loqaydlik tufayli ko`rsak ham indamaymiz (aslida: Ko`rsak ham loaydlik tufayli indamaymiz)
Atoqli yozuvchi A.Qahhorning “San’atkor”, “Adabiyot muallimi” kabi hikoyalarida ba’zi bir, hatto o‘qimishli shaxslar nutqida ham mantiqsizlik kuzatilishi yaqqol aks etgan va ular kulgu osniga olinadi (parcha o‘qib beriladi).
Xulosa qilganimizda, nutqning matiqiyligi deganda, yaxlit bir sistema asosida tuzilgan, fikrlar rivoji izchil bo‘lgan, har bir so‘z, ibora aniq maqsadga muvofiq ravishda ishlatiladigan nutqni tushunamiz.