3. Qo’llanmalar: "Umumiy va tarixiy geologiya" fanidan kurs ishini bajarish bo’yicha uslubiy ko’rsatma. Qarshi 2015 y

Yer po‘stining kimyoviy tarkibi
Yerning ustki tosh qobig‘i - yer po‘sti - tarkibi va kelib chiqishi turlicha
bo‘lgan tog‘ jinslaridan tuzilgan. Har qanday tog‘ jinsi muayyan minerallarning
majmuasidan tarkib topgan bo‘ladi, minerallar esa o‘z navbatida kimyoviy
elementlar yoki ularning tabiiy birikmalaridan iborat.
Shunday qilib, yer moddasi tashkil topishining murakkablanish tartibida
qaralsa quyidagi toifalar qatoridan iborat bo‘ladi: kimyoviy element - mineral -
tog‘ jinsi. Quyida aynan shu tartibda yerning moddiy tarkibi ko‘rib chiqiladi.
Yer po‘stining kimyoviy tarkibi to‘g‘risidagi ko‘proq ishonchli ma’lumotlar
bevosita o‘rganish mumkin bo‘lgan uning ustki qismiga (16-20 km
chuqurlikkacha) taalluqli. Yer po‘stining kimyoviy tarkibi, uning makon va
zamonda o‘zgarish qonuniyatlari masalalari bilan hali nisbatan yosh bo‘lgan
geokimyo fani shug‘ullanadi.
Hozirgi zamon geokimyosining ma’lumotlariga ko‘ra yer po‘stida 93 ta
kimyoviy element aniqlangan. Ularning ko‘pchiligi turli izotoplarning
aralashmasidan iborat. Faqatgina 22 ta kimyoviy element (masalan, natriy,
marganets, ftor, fosfor, oltin) izotoplariga egamas va shuning uchun oddiy
elementlar deyiladi.
Yer po‘stida kimyoviy elementlar juda notekis taqsimlangan.
Kimyoviy elementlarning tarqalishi bo‘yicha olib borilgan dastlabki ko‘lamli
tadqiqotlar amerikalik geoximik F. Klark tomonidan o‘tkazilgan. Turli tog‘
jinslarining 6000 ta kimyoviy tahlilini matematik yo‘l bilan qayta ishlab chiqib F.
Klark yer po‘stida 50 ta eng keng tarqalgan kimyoviy elementlarning o‘rtacha
miqdorini aniqlab chiqqan. Ilk bor 1889 yilda chop etilgan F. Klark ma’lumotlariga
keyinchalik olimlar tomonidan aniqlik kiritilgan. 1-jadvalda turli tadqiqotchilar
bo‘yicha yer po‘stida eng keng tarqalgan elementlarning klarki ko‘rsatilgan.
1-jadval
Yer po‘stida eng keng tarqalgan elementlarning
og‘irlik klarki
Keltirilgan ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, yer po‘stining 98 % dan
ortiqrog‘ini tashkil etuvchi bosh elementlari bo‘lib О, Si, Al, Fe, Ca, Na, К, Mg
hisoblanadi. Ularning orasida birinchi o‘rinni kislorod egallaydi va uning hissasi
yer po‘sti massasining deyarli yarmiga teng keladi va hajmining 92 % ga yaqinini
tashkil etadi.

Element lar	F.Klark bo‘yicha (1924)	A.P.Vnnogra-dov bo‘yicha (1962)	V.Meyson bo‘yicha (1971)	A.A.Yaroshev-skiy bo‘yicha (1988)
0	49,52	49,13	46,60	47,90
Si	25,75	26,00	27,72	29,50
Аl	7,51	7,45	8,13	8,14
Fе	4,70	4,20	5,00	4,37
Мg	1,94	2,35	2,09	1,79
Ca	3,29	3,25	3,63	2,71
Nа	2,64	2,40	2,83	2,01
К	2,40	2,35	2,59	2,40
H	0,88	0,15	-	0,16
Тi	-	0,61	-	0,52
С	-	0,36	-	0,27
S	-	-	0,10
Мn	-	-	0,12