37-мавзу. Давлат кредити

Капитал бозори ривожланиши керак
Ички бозорда жойлаштирилган давлат қимматли қоғозлари 2018 йилдаги қарийб 0,6 трлн. сўмдан 2020 йилда 5,0 трлн. сўмгача ошганига қарамасдан кейинги уч йил ичида давлат қарзида ички қарзлар миқдори 4,0 млрд. АҚШ доллари эквивалентидан 2,2 гача ёки ЯИМга нисбатан фоизда 6,8 фоиздан 3,9 фоизгача қисқарганлигини кўриш мумкин.
Давлат қарзининг таркибида ички қарз­лар салмоғи йил сайин нисбатан камайиб бораётганлиги капитал бозорининг ривожланиш даражаси ва бугунги кундаги ҳолати билан боғлиқ. Капитал бозорининг етарли даражада ривожланмаганлиги учун ҳам республика бюджетида тақчилликни молиялаштиришда қимматли қоғозларга бўлган эҳтиёж молия бозоридаги ички талабдан келиб чиқиб нисбатан паст даражада белгилан­моқда.
Давлат қимматли қоғозларини кўпроқ муомалага чиқариш орқали ички қарз улушини орттириб бориш тезда ҳал бўладиган масала эмас. Бунинг устида Молия вазирлиги Халқаро валюта жам­ғармаси, Жаҳон банки ва АҚШ ғазначилиги билан ҳамкорликда давлат қарз портфелини диверсификациялаш борасида иш олиб бормоқда.
Албатта, ички молиялаштириш манбаларидан кенг фойдаланиш ҳамда давлат қимматли қоғозлар бозорини фаоллаштириш валюта хатарларини ка­майтириш имконини беради. Шу мақсадда маҳаллий ва хорижий инвесторларни давлат ҳамда корпоратив қимматли қоғозларини ички молия бозорларида жойлаштириш орқали жалб этиш имкониятларидан кенг фойдаланиш Ўзбекистонда капитал бозорини жадал ривож­лантириш зарурлигини кўрсатмоқда.
Бошқаришнинг янги механизмлари
«2021 йил учун Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджети тўғрисида»ги Қонунга кўра, Ўзбекистон Республикаси номидан ва давлат кафолати остида жалб қилинган давлат қарзининг суммаси ялпи ички маҳсулотнинг йиллик прогноз кўрсаткичига нисбатан 60 фоиздан ошмаслиги белгиланган. Шунинг­дек, 2021 йил учун ички ва ташқи қарзларни жалб қилиш бўйича йиллик имзоланадиган янги битимларнинг чекланган ҳажми 5,5 млрд. доллар, шундан Давлат бюджети тақчиллигини молиялаштириш учун 2,2 млрд. доллар (шу жумладан, давлат қимматли қоғозлари 5 трлн. сўм), инвестиция лойиҳаларини молиялаштириш учун 3,3 млрд. доллар миқдорида белгиланган.
Ўзбекистон Республикаси халқаро молия институтлари ва хорижий ҳукумат молия ташкилотларидан қарз маблағларини жалб қилишда консерватив ёндашувга таянган ҳолда хатарларни бошқа­риш тамойилларини қўллаш борасида ­тизимли ишларни амалга оширмоқда. Давлат ташқи қарзининг манбалари диверсификацияланган бўлиб, ташқи қарз портфелида халқаро молиявий институтлардан жалб қилган қарз ҳажми 10,1 млрд. долларни ташкил этади. Хусусан, ташқи қарзнинг асосий қисми Осиё ­тараққиёт банки (5,0 млрд. доллар), Жаҳон банки (3,7 млрд. доллар) ва Ислом тараққиёт банки (0,9 млрд. доллар) ҳиссасига тўғри келади. Хорижий давлатлар молия ташкилотларининг давлат ­ташқи қарзидаги улуши 44,0 фоизни ташкил қилмоқда.
Давлат қарзини самарали бошқариш мақсадида Жаҳон банки ва Халқаро валюта жамғармаси билан ҳамкорликда 2020 — 2022 йиллар учун Ўзбекистон Республикасининг давлат қарзини ­бошқариш стратегияси ишлаб чиқилган. Стратегия доирасида давлат қарзини диверсификациялаш ҳамда валюта хатарларини камайтириш мақсадида Давлат бюджети тақчиллигини, аввало, давлат қимматли қоғозларини ички бозорда жойлаштириш ва суверен халқаро облигацияларни халқаро молия бозорига жойлаштириш орқали қоплаш борасида аниқ вазифалар белгиланиб, амалга оширилмоқда.
Давлат қарзи, шу жумладан, ташқи қарзни доимий мониторинг қилиш мақсадида Халқаро валюта жамғармаси билан биргаликда Ўзбекистон Республикасининг давлат қарзи барқарорлиги таҳлили амалга оширилди. Шунингдек, илк бор «2021 йил учун Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджети тўғрисида»ги Қонун билан давлат қарзи миқдорининг ялпи ички маҳсулотга нисбатини 60 фоиздан оширмаслик белгиланди.
Бундан ташқари, давлат қарзини жалб қилиш ва ишлатилиши бўйича шаффофликни таъминлаш чоралари кўрилмоқда. Хусусан, давлат қарзи ҳисобидан молиялаштирилган ва якунланган барча лойиҳалар мажбурий тартибда Ҳисоб палатаси томонидан аудитдан ўтказилиши ҳамда Қонунчилик палатаси депутатлари иштирокида муҳокама қилиб борилиши тизимли йўлга қўйилади.
Шунингдек, Халқаро валюта жамғармаси, Жаҳон банки, Осиё тараққиёт банки ва АҚШ ғазначилиги билан ҳамкорликда Ўзбекистон Республикасининг «Давлат қарзи тўғрисида»ги қонуни лойи­ҳаси ишлаб чиқилиб, Қонунчилик палатасида депутатлар муҳокамасига киритилиши кутилмоқда. Ушбу қонун лойиҳасида давлат ички ва ташқи қарзлари таснифи, давлат бошқаруви органларининг давлат қарзини жалб қилиш ва бошқариш соҳасидаги ваколатлари, давлат корхоналари томонидан қарз маблағларини жалб қилиш, давлат қарзи бўйича лимитлар ҳамда уларни ўрнатиш қоидалари, шартли мажбуриятларни бошқариш, давлат қарзига ўз вақтида ва тўлиқ хизмат кўрсатилиши ҳамда уни бошқаришда шаффофлик ва маълумотлар очиқлигини таъминлаш каби масалалар акс ­эттирилган.