4-ma’ruza: Dizelli dvigatellar uchun yonilg’ilar. O´quv moduli birliklari

7. Dizel yonilg`isining kimyoviy tarkibi
Neftni haydash usuli bilan olinadigan, tarkibida oltingugurt birikmalari kam bo`lgan dizel yonilg`ilari yuqori kimyoviy turg`unlikka ega bo`ladi. Shuning uchun ular uzoq saqlanganda (besh yil va undan ortiq) va dvigatel tsilindrlarida ishlatilganda bug`lanish jarayoni boshlangunga qadar o`z xususiyatlarini o`zgartirmaydi. Bu sharoitlarda tarkibida ko`p miqdorda olefinlar va merkaptanlar bo`lgan dizel yonilg`ilarigina o`z xususiyatlarini sezilarli darajada o`zgartiradi. Bunday yonilg`ilarni tashish va saqlashda olefinlarning oksidlanishi natijasida smola miqdori ortib ketadi va filtrlar hamda forsunka to`zitkichlari ignalariga o`tirib ta`minlash tizimini normal ishlashiga to`sqinlik qiladi, yonish kamerasiga tushishi esa qurum hosil bo`lishini kuchaytiradi. Shuning uchun dizel yonilg`ilari bo`yicha standartlarda yonilg`i tarkibidagi katalitik kreking mahsullari, birinchi navbatda smola miqdori (qishki markalarda 100 ml yonilg`ida 30 mg gacha, yozgi markalarda 40 mg gacha) chegaralanadi, ikkinchi navbatda yod soni me`yorlanadi.
Yod soni deb, 100 ml yonilg`i bilan reaktsiyaga kirishuvchi grammda o`lchanadigan suv miqdoriga aytiladi (yod to`yinmagshan uglevodorodlar bilan shiddatli reaktsiyaga kirishadi. Yod soni shunday sharoitda aniqlanadiki, bunda yod faqat olefinlar yordamida seziladi (regiratsiyalanadi). Ularning miqdori yonilg`ida qanchalik ko`p bo`lsa yod soni ham shunchalik katta bo`ladi. Bundan yod soni olefinlar miqdorini aks ettiradi va neft mahsulotining kimyoviy turg`unligini tavsiflovchi ko`rsatkichlardan biri hisoblanadi. Yozgi va qishki 100 g dizel yonilg`isidagi yod miqdori 6 g dan ortmasligi lozim.
Merkaptanlar korrozion-aktiv moddalar jumlasiga kiradi. Ularning yonilg`idagi miqdorini ortib ketishi plunjerlar juftini va forsunka detallarining korrozion yemirilishini sezilarli (2 marta va undan ortiq) ortib ketishiga olib keladi. Bundan tashqari merkaptanlar kimyoviy o`zgarishlarni, jumladan smola hosil bo`lishi bilan amalga oshadigan oksidlanish reaktsiyalarini, keltirib chiqarish xususiyatiga ega bo`lganligi uchun ham zararli merkaptanlar forsunka zonasiga tushganda, bu yerda olefinlardan hosil bo`lgan smolalar bilan birgalikda zulfinli ignalarda lok plyonkasini hosil qiladi. Bu plyonkalar ignalarni osilib qolishiga sababchi bo`ladi.
Merkaptanlarni korrozion aktivligining yuqoriligi va kimyoviy turg`unligining pastligini e`tiborga olgan holda ularning yonilg`idagi miqdorini juda jiddiy tekshirish lozim. Mis plastinkada o`tkazilgan sinashlarni sifat tahlillari ularni merkaptanlarga nisbatan sezgirligi yetarli emasligini ko`rsatadi. Shuning uchun dizel yonilg`ilari va benzinlarda qo`shimcha ravishda, maxsus uslubiyot asosida, merkaptanli oltingugurt miqdorini aniqlash zarurati paydo bo`ladi. Merkaptanli oltingugurt miqdori yonilg`idagi mavjud merkaptanli oltingugurtning foizdagi ulushini ifodalaydi. Merkaptanli oltingugurt miqdori benzinlarda va dizel yonilg`ilarida 0,01 foizdan ortmasligi lozim.