4-ma’ruza. Tadqiqotlarning nazariy va empirik usullari reja: 1

O‘lchash
- taqqoslashdan farqli o‘laroq, o‘rganishning yanada aniqroq 
vositasidir. O‘lchash – o‘lchov birligi vositasida muayyan miqdorni son qiymatini 
aniqlash tartibidir. Ushbu tartibning muhimligi bizni o‘rab turgan borliq to‘g‘risida 
aniq va miqdoriy ma’lumot berishidadir. 
O‘lchash sifatining eng muhim ko‘rsatkichi, uning ilmiy ahamiyati - olimning 
g‘ayratiga, uning qo‘llaydigan usullarga va asosiysi mavjud o‘lchov vositalariga 
bog‘liq bo‘lgan 
aniqligidir
. 
Ilmiy bilishning empirik usullari orasida o‘lchash, kuzatuv va taqqoslash bilan 
deyarli bir xil o‘rinni egallaydi. 
Kuzatishning xususiy xoli – 
eksperimentdir. 
Eksperiment - ob’ektlar va 
hodisalarning tabiiy sharoitlariga aralashish yoki maxsus yaratilgan sharoitlarda 
ob’ektlarni va hodisalarning ma’lum jihatlarini o‘rganish maqsadida 
murakkablashtiradigan vaziyatlardan holi qilishni nazarda tutadigan ilmiy tadqiqot 
usulidir. 
Ob’ektlarning kuzatish usuli bilan taqqoslaganda eksperimental tadqiqotlar 
bir nechta afzalliklarga ega: 1) tajriba jarayonida u yoki bu hodisani "sof holda" 
o‘rganish mumkin bo‘ladi; 2) tajriba ekstremal sharoitlarda ob’ektlarning 
xususiyatlarini tekshirishga imkon beradi; 3) eksperimentning eng muhim afzalligi 
uning takrorlanuvchanligidir. 
Tajriba, eng avvalo kichik (bir necha o‘ntagacha) sub’ektlar guruhida nisbatan 
bir hil sharoitda amalga oshiriladi. Eksperiment o‘tkazayotgan ob’ekt, odatda faqat 
eksperimental vaziyatni yaratish vositasi rolini bajaradi. 
Eksperimentda tadqiqotchi tajriba guruhlarini tanlashda katta erkinlikka ega, 
garchand ularni tanlashda muayyan mezonlarga amal qilishga majbur bo‘lsa-da. 
Mezonlar sifatida avvalombor ob’ektning tavsiflari ko‘rsatilib, ularning barqarorligi 
yoki o‘zgarishi eksperimentning talablari va shartlari kelirb chiqadi. 
Eksperimental vaziyatning xarakteriga ko‘ra, eksperimentlar «tabiiy» va 
laboratoriyaga bo‘linadi. Tabiiy eksperimentda tadqiqot ob’ekti o‘z faoliyatini tabiiy 
sharoitda o‘tkazadi. Laboratoriya eksperimenti sharoitida eksperimental holat, 

---

ko‘pincha eksperimental guruhlarning o‘zi ham sun’iy ravishda shakllantiriladi. 
SHuning uchun guruh a’zolari odatda eksperimentdan xabardor bo‘ladi. 
Gipotezalarni isbotlashning mantiqiy tuzilishiga ko‘ra, chiziqli va parallel 
eksperimentlar tanlanadi: 
CHiziqli eksperimentning
boshqalaridan farqi nazoratdagi (uning birlamchi 
holatida) va eksperimental (uning ayrim tavsiflari o‘zgartirilgandan keyin uning 
holati) guruh bitta guruh bo‘lib, shu guruh tahlil qilinishidir. Ya’ni, eksperiment 
boshlanishidan oldin o‘rganilayotgan ob’ektning barcha nazorat, faktor va neytral 
tavsiflari aniq qayd etiladi. 
Parallel eksperimentda
bir vaqtning o‘zida ikkita guruh ishtirok etadi: 
nazoratdagi va eksperimental. Ularning tarkibi eksperiment natijalariga ta’sir etishi 
mumkin bo‘lgan neytral tavsiflari bilan bir qatorda barcha nazorat tavsiflari bir xil 
bo‘lishi kerak. Eksperiment o‘tkazish davri mobaynida nazorat guruhining tavsiflari 
o‘zgarmas saqlanib turadi, eksperimental guruhniki o‘zgaradi. 
So‘rov usuli
. Ilm-fanning barcha sohalarida ma’lumot olish uchun tadqiqotchi 
savollar bilan insonlarga murojaat qiladi, shunda u ushbu uslubning turli 
modifikatsiyalariga duch keladi. Misol uchun, shifokorlar, kasallik kechishini va 
bemorning oldingi holatini aniqlash uchun tibbiy tarixiy so‘rovlar o‘tkazadi. 
Yuristlar guvohlardan ish holatini aniqlashda so‘rov usulida foydalanishadi va uning 
psixologik jihatlarini hamda javoblarining ishonchliligini baholash imkoniyatlarini 
maxsus o‘rganishadi. Jurnalistlar, pedagoglar, ijtimoiy ta’minot xizmati xodimlari 
va boshqa ko‘plab ijtimoiy amaliyot sohalarida ularni qiziqtiradigan ma’lumotlarni 
olish uchun bu usuldan foydalanadilar. 
Bu usulning o‘ziga xosligi, avvalam bor, u ishlatishda ma’lumotlarning 
birlamchi asosiy manbai ijtimoiy jarayonlar va hodisalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
ishtirokchisi inson (respondent) bo‘lishidir. Respondentlar bilan yozma yoki og‘zaki 
ravishda muloqot qilish bilan bog‘liq ikkita so‘rov turi mavjud: