7
jasları» gazetasında (1999-jıl, 4-mart sanında) novella dep járiyalanǵan. Al, 2000-jılı
baspadan shıqqan «Qısqa roman» dep atalǵan prozalıq toplamında ataması «Túngi
prospekt» dep, janrı «gúrriń» dep ózgertilgen. Usı jerde novellanıń joqarıda
keltirilgen qaǵıydasın yadqa salayıq. Mısalı:
« – Toqtat, alıp keteyik, - dedi darıldaǵan dawıs».
Bul baslıqtıń burınlı-sońlı ádeti edi. Ol hesh waqıt jol boyında nashar tuqımın
taslap ketken emes. Házir de solay bolajaq...
–
Tús mashınnan! – Entigip sóylegen bul buyrıǵın kútpesten-aq qız
mashınnan tústi de, ústi basın tártipke keltirip, joldıń ernegi menen tuwrı aldına
qarap júrip ketti...
... qıyalında waqıyanıń bul quraqım tamamlanǵanlıǵına riyza boldı hám bul
neshinshi márte ekenin bilmeydi, bul qıysaygan adamnń qılwasına qayıl bolmay jol
shetinde qalǵan qızlarǵa minnetdar edi. Usınday tákabbır, qız namısın sonsha
ardaqlaytuǵın qızlardıń bar ekenligine sonday quwandı (Sámender shofer – S.J.).
(M.Tawmuratov. Jol shetindegi kóleńke. // «Qaraqalpaqstan jasları», 1999, 4-mart).
Shıǵarmań kórkemlik qásiyetlerine baha beretuǵın bolsaq, bul novellanıń talaplarına
juwap beredi. Sebebi, onda syujet kútilmegen jerden, yǵnıy jas qızdıń «baslıq»tıń
mashinasına tosattan miniwinen baslanadı. Birden mashinanıń artqı orınlıǵında
otırǵan baslıq adam menen qızdıń ortasında keskin konflikt kelip shıǵadı. Jası birazǵa
barǵan kisi oǵan qol salmaqshı boladı. Biraq qız oǵan keskin qarsılıq kórsetedi.
Demek, bunda «qaharman ómirindegi keskin burılıs jasalǵan máwrit qısqa hám ótkir
kórkem psixologiyalıq túrde súwretlengen». Jáne konflikt tosınnan sheshim tawıp,
syujet tez tamamlanıp qaladı. Shıǵarma sońında novella janrına tán bolǵan lirizm de
bar. Bul Sámender shoferdiń monologi. Solay etip, bul avtordıń shıǵarmanıń
qayta
baspasında ózgertkenindey, gúrriń emes, al novella bolıp tabıladı.
Al, jazıwshınıń 2015-jılı «Ámiwdárya» jurnalınıń 4-sanında járıq kórgen
«Amanat» novellasında joqarıda aytılǵan qásiyetler menen birge syujetke kóp jıllıq,
hátte 50 jıllıq waqıyalar sińdirińip jiberiledi. Shıǵarma syujeti 1930-jıllardaǵı
kulaklastırıw siyasatına tiykarlanǵan repressiyanıń ayanıshlı aqıbetleri menen
baslanıp, aradan 50 jılday waqıt ótip qaharman táǵdirinde júz bergen waqıyalar
menen tamamlanadı. Máselen:
1.
«Túnniń bir mezgilinde qula dúzde-salqın túse baslaǵan qumlıqta bel
qazıp atırǵan jigirma besler shamasındaǵı jigittiń shaqqan háreketleri qurashın
qaptalına sheship qoyıp, taqıyashań qıysıq torańǵıldı panalap otırǵan Erjan baydıń
kózqarashıqlarında ekew bolıp qıymıldap sáwlelener edi…
Bay aǵa, boldım ǵo… degen izamatdiynniń sózin ekinshi ret aytqanında
barıp esitip selk kete qaldı! Bay aǵa?... ızmetshi jigit xojeyinniń bul jaǵdayınan
hawlıǵayın dedi.
Há, há… Qáne kóreyik… Bissimillá… dep bir qolın tirep ornınan turǵan
baydıń jilik súyekleri tislesken dizeleri qırlap ashıdı hám ol awır qozǵaldı.
2.
«… Aǵası-aw! óyte kórmeń! Ol ele náreste ǵoy? degen nashardıń
jalınıshlı sıbırlısı esitildi állen waqıtta.
Tınıshlan-áy! Qolın bir siltegen Erjan bay iynine asınǵan mıltıǵın qolına aldı
da. Nizamatdiyn!-dedi zil dawısta.
Kewlinde heshteńe joq jigit xojeyinniń dawısı shıǵıwdan jeńil qádemleri menen
8
juwırıp keldi hám ózine qaratılǵan quraldıń uńǵısın kórip kózleri uyasınan shıǵıp
kete jazladı! Iyegi kemseńlep, tili baylandı, jawırnına muzday ter quyıldı! Tabanın
misli mayda nishterler menen shanshıp jansızlandırıp taslaǵanday edi? Qozǵalayın
dese ayaq-qollarında jan joq! Bet-júzindegi eti tartılıp, julını menen baylanısqan nerv
talshıqları qashshan-aq zaqımlanǵan eken!... Endi ol sıypaq temirdi buǵan qaratıp
turǵan xojeyinin túngi duman ishinde júrgen jaǵdayda kórdi, sebebi ol óziniń jılap
atırǵanın da ańlamadı!…».
Mine, syujettegi bul is-háreketler repressiyaǵa ushıraǵan
xojeyiniń altın, gúmislerin kómik qazıp kómip atırǵan Nizamatdinniń hám oǵan
tosınnan mıltıqtıń uǵńısın qaratıp turǵan Erjan baydıń is-háreketleri edi. Demek,
syujettiń bunday baslanıwı novellaǵa tán. Albırap qalǵan xızmetker kúshli
psixologizmdi basınan keshiredi. Oǵan rehimi kelgen baydıń qálbinde reyimshillik
sezimi oyanadı. Sebebi, Nizamatdin óz xojeyinine Allanıń
ismi menen ant iship,
amanatqa janı gewdesinen shıqqansa, qıyanet etpeytuǵınlıǵına lebiz etedi. Bay oǵan
isenedi, aydıń jaqtısında bir kóleńke (yaǵnıy Nizamatdin) baydıń bala-shaǵası menen
mingen arbasına kóp jerlerge deyin erip barıp uzatıp saladı. Aradan 50 jılday waqıt
ótedi. Bul waqıyalardıń avtor kompoziciyalıq jaqtan 2 bólekke bóledi: birinshisi, 50
jıl aldınǵı, yaǵnıy Nizamatdinniń 24 jas 8 ay waqtındaǵı waqıyalar; ekinshisi 50
jıldan sońǵı onıń qartayıp ólim aldındaǵı ruwxıy jaǵdayınıń súwretleniwi. Ashıńqırap
aytqanda, aradan biraz jıllar ótken. Nizamatdin ólim tóseginde jatır. Balaları onnan
bayaǵı kómikti qay jerge kómgenin sorap, qoyar da qoymay atır. Mısalı:
Aǵaw, bizler de bay bolıp jasayıq-tá? Olar endi qaytıp kelmeydi. Ya keyninde
qalǵan tuqım-teberegi bolmasa? Haw, amanat degendi de yarım ásirlep
saqlay ma
eken bunsha? Onnan da mına qara kózler paydalansın!-dep hárdayım bir
mazmundaǵı sózdi qaytalaydı hám onıń bet-júzine qarap nátiyjeli juwap kútedi,
úmitlenedi. Biraq, mıń, pálek! Ǵarrıda bir sóz, bir juwap.
Amanatqa qıyanet etilmeydi, ballarım. Men aqırı sizlerdiń usınday baxıtlı
kúnlerińizdi girewge qoyıp janımdı saqlap qalǵanman. Sonda bir kómik dep ólip
ketkenimde búgin men de, sizler de joq edińiz. Әne, ágarda, men sizlerge túsindire
almaǵan qalǵan jaqları bolsa jassız, kópsiz, aqıl-esińiz pútin, oylasıp-keńisip túsinip
ala qoyıń… Al men sol túni tóbemizde jalǵız Allataalanıń qáhárinen qorqaman!...
Mine,
solay etip, bul payansız óli baylıq hesh kimge de buyırmadı… Kóp
uzamay Nizamatdiyn ǵarrı kómiktiń sırın bilip aytanınday ózi menen o dúnyaǵa alıp
ketti…». Demek, Marat Tawmuratovtıń bul shıǵarması da novella janrınıń talaplarına
tolıq juwap beredi. Ásirese, bunda avtrodıń sheberligin de kóriwge boladı. Moyınlaw
kerek, M.Tawmuratov házirgi ádebiy processte novella janrınıń kórkemlik talapların
jaqsı meńgergen jazıwshı. Biz bilemiz, novella janrı qaraqalpaq prozasına 1970-
jıllarınıń basında A.Sultanovtıń kórkemlik izlenisleri menen kirip kelgen edi. Sol
jıllarda ilimpaz K.Allambergenov óziniń «Novella janrınıń jetik sheberi»
9
maqalasın
járiyalaǵan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: