5- ma’ruza: IX-XII asrlarda Movarounnahrda fan va madaniyat. So‘fiylik ta’limoti Reja

Xoja 
Abdulxoliq 
G'ijduvoniy
Xoja 
Abdulholiq 
G'ijduvoniy 
keyinchalik 
Xojagonlar 
(Naqshbandiya)
tariqatiga asos soladi. Xoja Abdulxohq G'ijduvoniy 1103 -yili Buxoro
viloyatining G'ijduvon tumanida tavallud topgan. U boshlang'ich ta’limni
G'ijduvonda olgach, Buxoroga kehb, Yusuf Hamadoniyga shogird tushadi.
Xoja Abdulxohq G'ijduvoniy Yusuf Hamadoniy qo'lida ta ’lim olib, «zikri
dil»(«xufya usuh bilan zikr aytisb>)ga ijozat bolgach, ushbu sulukka o'tadi. 
Xoja Abdulxohq G'ijduvoniy ma’lum tahsilni olib, tariqat peshvosi
darajasiga etgach xojagon (keyinchalik naqshbandiya) tariq atin in g
m ohiyatini belgilovchi va m azkur ta ’lim otning asosiy a q id a la ri
hisoblangan talablami yaratadi. Bu aqidalaming to'rttasiga dastlab Yusuf
Hamadoniy 
tomonidan 
tartib 
berilgan 
bo'lib, 
ular: 
1. X u sh d a r d a m - tiriklik nafasda. Ichkaridan chiqayotgan h ar bir
nafas ogohlik va huzur yuzasidan bo'lishi, g'aflat unga yo'l qo'ymasligi
kerak. 
2. N azar b a r qadam , ya’ni nazar qadamda. Solik yol yurganda uning
nazari doimo oyoq panjalarida bo'lsin, nazari sochilmasin va keraksiz
joyga tushm asin, degan ma’noni bildiradi. Bu insonni har bir ishga
mas’uhyat bilan qarashga, behuda narsalar uchun hayotni, vaqtini sarf
etmaslikka 
undaydi. 
3. S afar d a r v a ta n - solik odamiylikning tabiatida safar qilsin, ya’ni
yomonlikdan 
yaxshilik 
tomon 
yursin 
degan 
ma’noni 
bildiradi. 
Abdurahmon Jomiynnig bir bayti sharhida «yurakning ma’naviy
oynasi olamning zabt etuvchi zaxm atlaridan xalos bo'lsa, soflik va
nuroniylik bilan bezansa, tabiiy xohishlar zulmat undan ko'tarilsa,
yaratuvchi tajalliyoti va ilohiy sifatlarni qabul etish uchun safar va
sulukka hojat qolmaydi. Chunki safar, sayr va sulukdan maqsad yurakka
sayqal berish va uni tozalashdir», - deb ta ’kidlanar ekan, suluk safar
qilish-qilmashgi ulam ing xojagonlar malakasini hosH qihshlariga bog'liq.
Agar o'z yurtlarida bunday ta ’limni amalga oshiruvchi azizni topsalar,
tarki safar aylab, «chidam xislatini» hosil qilmog'i, «xojagonlaming nisbat
m 
alakasini 
qo'lga 
kiritish»i 
mumkin, 
- 
deyiladi. 
4. X ilv at d a r a n ju m a n - solik tashqi tomondan xalq bilan, qalban
Haq bilan birga degani. 
Yuqorida keltirilgan to'rt aqidaga Abdulholiq G'ijduvoniy quyidagi to'rt
aqida(talab)ni 
qo'shadi: 
Y o d k ard - bu til yoki dil zikri bo'lib, «Lo iloha illallohu Muhamma-
dur Rasullob>ni uch marta dilda aytish, ya’ni Ollohning yagonahgi hamda

---

Muhammad alayhis-salomning uning erdagi rasuh ekanhgini zikr etish. 
B o zg ash t - tu rh fikrlardan xalos bo'lish, tashqi olamdan ajralishga
intihsh. Bunda kalimai tayyibani necha m arta aytsa ham xayolni boshqa
narsalarga bolmaslikdir. Bu - fikmi, diqqatni bir joyga to'plashga yordam
beradi. 
N ig o h d ash t - tu rh fikrlardan xalos bo'hsh, xayolni boshqa narsalar 
ga bo'lmaslik. Bunda xayol quw atini Olloh yodi borasidagi yagona g'oyada
saqlab 
qolish 
malakasi 
hosil 
bo'ladi. 
Y o d d a sh t - Olloh bilan doimo birga ekanligidan zavq olishdir.
Yoddasht hosil bo'lganda Haq muhabbati ko'ngilni qamrab oladi, huzur
baxsh 
etadi. 
Xoja Bahovuddin Naqshband, o'z navbatida, quyidagi uch talabni qo'sha 
di: 
V uqufi zam on iy - solik o'z yo'lida har vaqt, har bir nafasda Ollohga
shukronalik 
va 
uzr 
aytmoqlikdan 
voqif 
bo'lishi 
kerak. 
V uqufi a d a d iy - bu talab ilohiy ilm m artabasining boshlanishi
sanalib, «Lo iloha illolloh» kalimasini takrorlashdan maqsad uni ko'p
aytish emas, balki haqiqatni anglash va zikr toq sonni tashkil etishiga
etibor 
berish. 
V uqufi q a lb iy - aytilgan zikrdan qalbning to'liq ogoh bo'lishi. 
Xoja Abdulxoliq G'ijduvoniyning ta’lim-tarbiyaga oid o'gitlari hozirgi
davrda ham o'z qimatini yo'qotmagan. U lardan ba’zilarini keltiramiz: 
- 
Ey 
o'g'U, 
senga 
nasiliat 
qHaman: 
Jamoat xizmatida bolgin, hadis, fiqh ilmlarini o'rgan, johil so'fiylardan
o'zingni saqla, hargiz shuhrattalab bo'lmaginkim, sh u h rat ofatdur,
m ansabni ko'zlamagil. Noming tillarga kam olinsin, qabulgohingga
nomingni yozma, xonaqoni m askan qilmagil, hukmdorlar va ularning
kishilari birla do'stu ham suhbat bo'lma, oz so'zla, kam egil, ko'p uxlama,
halol egil va harom dan saqlan, ham ma kishilarga shafqat ko'zi birla
boq, tashqi ko'rinishingga oro bermakim, zohirga oro berish botin(dil,
qalb)ning xarobligidandir, kishidan hayr so'ramagil, kishini xizm atga
buyurma... 
Bu o'gitlar Xoja Abdulxohq G'ijduvoniyning tariqat suluklariga muvofiq
keladi. 
Xoja Abdulxoliq G'ijduvoniy 1220 -yili (ba’zi m anbalarda 1174 -yil
ko'rsatiladi) vafot etgan.