5-dars Axborotlarni kodlash usullari

5-dars Axborotlarni kodlash usullari

• 9-sinf Informatika va axborot texnologiyalari fani 5-mavzu

Belgi va belgilar sistemasi

• Belgi biror obyektning o‘rnini bosuvchi aksi bo‘lib xizmat qiladi, shu sababli belgilar uzatuvchiga qabul qiluvchining ongida obyektning mos aksini hosil qilish imkonini beradi.

• Umuman, belgi – bu oshkor yoki oshkormas holda hissiy idrok
• etilayotgan obyektga aniq mazmun berish kelishuvidir.

Agar belgining ko‘rinishi uning mazmunini fahmlash imkonini bersa, u holda kelishuv oshkor deb ataladi.

• Bu holda belgilarni piktogramma (tasviriy yozuv)lar deb atashadi.

Agar belgining shakli bilan mazmuni o‘rtasidagi bog‘lanish kelishuv asosida (kelishuv oshkormas) belgilansa, u holda bu belgilarni ramz (simvol)lar deb atashadi.

Axborotlarni kodlash jarayonida har bir belgiga bitta kod, ya’ni belgi yoki belgilar ketma-ketligi mos qo‘yiladi.

• Kodlangan axborotni birlamchi ko‘rinishiga o‘tkazish dekodlash deb ataladi.

Axborotlarni kodlash insoniyat tomonidan faqat amallar bajarish qulay bo‘lishi uchun emas, balki axborotni sir saqlash uchun ham qo‘llanilgan. Kodlashning bu ko‘rinishi shifrlash deb ataladi.

• Shifrlangan axborotni birlamchi ko‘rinishiga o‘tkazish deshifrlash deb ataladi.

Qadimda axborotlarni kodlash

• Birinchi kodlashni qo‘llagan inson Qadimgi Gretsiyaning sarkardasi Lisandro hisoblanadi.

• «Ssital» tayoqchasi

• U axborotni mahfiy saqlash, ya’ni kodlash
• uchun ma’lum bir qalinlikdagi «Ssital» tayoqchasini o‘ylab topgan.
• Kodlashning bu usuli o‘rin almashtirish usuli deb ataladi.

Kodlash usullari

• Semyuel Morze 1837yilda
• elektromagnit telegraf qurilmasini ixtiro
• qilgan va 1838yilda shu qurilma uchun telegraf kodini ishlab chiqqan. Unda harf va raqamlarga nuqta va tirelarning maxsus
• ketmaketligi
• kod sifatida mos qo‘yiladi.

• Semyuel Morze

Morze kodlash usulini notekis kodlash usuliga misol bo‘ladi. Mazkur usul yordamida «elektron» so‘zini yozsak, u quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi.

• •• – •• •–•• •• – •• – • – – • – • – – – – •

Morze usulida belgilarning turli boshqa belgilar bilan hamda ularning bir nechtasi bilan ifodalanishi mazkur usulning keng qo‘llanilishiga to‘siqlik qilsa, ikkinchi tomondan, uning faqat ikki belgi – nuqta va tiredan iboratligi uni texnik vositalarda qo‘llash imkonini beradi.

Tartiblangan alifbo usulida har bir harfga 2 ta belgidan iborat kod mos qo‘yilgan.

• 02 20 06 20 13 07 01 21 14 08 18 18 08 16

• Masalan, «Bugun havo issiq» degan axborot quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:

Bu usulda tinish belgilari va boshqa kerakli belgilarni ham alohida kodlab, matn yozishda foydalanish mumkin. Alifbo harflarini kodlashning boshqa usullari ham mavjud.

Bu aralashtirilgan alifbo usuli deyiladi. Havo issiqligi haqidagi yuqoridagi matn bu usulda quyidagi ko‘rinishni oladi:

• 03 18 14 18 27 34 12 16 17 11 28 28 11 21

• Bundan mazkur axborotni yuqorida keltirilgan jadvaldagi ma’lumotlarni bilmasdan turib dekodlash juda murakkab ish ekanligini ko‘rish qiyin emas.

Savol va topshiriqlar:

• 1. Belgi va kelishuvlar haqida ma’lumot bering.
• 2. Kodlash deganda nima tushuniladi?
• 3. Tarixdagi kodlash usullarini tahlil eting.
• 4. Tekis va notekis kodlash usullari mazmunini izohlang.
• 5. Morze kodlash usulining foydali va kamchilik tomonlarini tahlil qilib bering.
• 6. Alifbo bilan bog‘liq qanday kodlash usullari bor?
• 7. O‘zingizning kodlash usulingizni ishlab chiqing va «Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir» iborasini kodlang.