5-Lekciya: taw jinislari h’A’m minerallar

Deformatsion teksturalar sho’gindi payda bolg’annan keyin, olar qatip h’a’m tig’izlanip u’lgermesten ishki h’a’m sirtqi ku’shler ta’sirinde ju’zege keledi. Olarg’a burshaq h’a’m jamg’ir tamshilarinin’ izleri, ko’pmu’yeshli quriw jariqlari, qatip u’lgermegen jumsaq sho’gindilerdin’ ag’iw izleri kiredi.

Biogen teksturalar h’a’r qiyli organizmlerdin’ tirishilik - h’a’reketi na’tiyjesinde ju’zege keledi. Bunday teksturalar olardin’ izleri, jatiw orinlari boliwi mu’mkin. Ayirim mollyuskalar ten’iz jag’asi h’a’m tu’b taw jinislarin, olardin’ siniq bo’leklerin h’a’m baqanshaqlardi burmalanip iz qaldiradi.

Biogen teksturalar qurg’aqliq h’a’m ten’iz jatqiziqlarinda ko’plep ushiraydi. Terrigen alevrolitlar h’a’m qumlar ixnofosilliyalar dep ataliwshi organizmlerdin’ tirishilik - h’a’reket izlerine iye boladi. Sonliqtan bunday izlar ko’rinerli boliwi ushin olar o’z ara strukturaliq kontrastliqqa iye. Organizmlar tirishilik - h’a’reket izlerin qatlamlardin’ u’stingi ju’zesinde, ishinde h’a’m to’mengi ju’zesinde baqlaw mu’mkin.

Ximiyaliq teksturalar gil jatqiziqlari ju’zesinde h’a’r qiyli formadag’i muz yaki basqa mineral birikpeler kristallarinin’ saqlanip qalg’an izlerinen ibarat bolip, olar jatqiziqlar payda boliw sharayatin aniqlawda u’lken a’h’imiyetke iye.

Taw jinislarindag’i teksturalardi puqtaliq penen u’yreniw h’a’m olardan tuwri juwmaq shig’ara biliw, alip barilatug’in geologiyaliq izertlew islerinin’ na’tiyjeli o’tiwinin’ girewi.

Sho’gindi jinislardin’ tsementi. Danalar h’a’m tsement arasindag’i qatnaslar da, tsementtin’ o’zi de bir qatar teksturalardin’ ju’zege keliwine sebep boladi. Donalar h’a’m tsement arasindag’i salistarmag’a qarap to’mendegi tiykarg’i tsementatsiya tu’rleri ajiratiladi (Shvetsov, 1958): bazal, tutasiw yaki kontaktli, gewikli tsement, toltiriwshi tsement h’a’m korrozion tsement.

Qurami boyinsha tsement karbonatli, sulfatli, kremniyli, temirli h’a’m gilli boladi.

Alyumosilikatli (bo’lekli) sho’gindi jinislar. Alyumosilikatli jinislar bwshoq yaki tsementlengen boliwi mu’mkin.

Bwshoq jinislarg’a domalaqlang’an yaki qirli bo’leklerdin’ toplaniwinan payda bolg’an tu’rleri kiredi.

Tsementlengen bo’lekli jinislar bwshoq jinislardin’ tu’rli ximiyaliq zatlar ja’rdeminde birigiwi saldarinan payda boladi. Kremnezёmli tsement (ekilemshi kvarts, opal, xaltsedon) en’ bekkem, temirli tsement (limonit) bekkem, karbonatli (kaltsit) h’a’m sulfatli (gips) bekkemligi to’men h’a’m gilli tsement bekkem emes boladi.

Alyumosilikatli jinislarg’a iri taslar h’a’m saz ilay bo’lekleri konglomeratlar, brekchiyalar, gravelitlar, qumtaslar h’a’m alevrolitlar kiredi.

Kelip shig’iwi. Ayumosilikatli jinislar tu’b jinislardin’ mexanikaliq unirawi saldarinan ju’zege keledi.

isletiliwi. Alyumosilikatli jinislar tiykarinan qurilis materiallari sipatinda paydalaniladi.

Gilli jinislar. Gilli jinislar ta’biyatta ju’da’ ken’ tarqalg’an. Olar stratisferadag’i sho’gindi jinislardin’ yariminan ko’pshiligin quraydi. Gilli jinislar tipik bo’lekli jinislar menen ximiyaliq jinislar ortasinda araliq jag’daydi iyeleydi.

Gilli jinislardin’ tig’izlanbag’an h’a’m metamorfizmge ushiramag’an tu’rleri joqari gewiklikke (50-60%) iye boladi. suw menen aralastirilg’anda qamirta’rizli massa payda qiladi. Bul massadan tu’rli idislar jasaw mu’mkin. Olar otta pisip bekkemlengende tastay qatti h’a’m bekkem jinisqa aylanadi.

Gilli jinislar mineral quramina qarag’anda kaolinitli, gidroslyudali, montmorillonitli, paligorskitli h’a’m basqa ko’plep tu’rlerge bo’linedi.

Kelip shig’iwi. Gilli jinislar birlemshi taw jinislardin’ unirag’an bo’leksheleri h’a’m kolloid- ximiyaliq o’nimlerinin’ kristallaniwi na’tiyjesinde payda boladi.