5-mavzu. Jamiyat va inson falsafasi Reja: Falsafiy antropologiya tushunchasi. Insonning erkinligi va javobgarligi

2.Insonning erkinligi va javobgarligi. Inson erkinligi muammosining ikki asosiy jihati bor – ijtimoiy va tabiiy. Insonning ijtimoiy erkinligi – ijtimoiy tuzilish – siyosiy, iqtisod, yuridik qonunlarga bog‘liq. Bir so‘z bilan aytganda, erkinlikning bu jihati insonning o‘zi va insoniyat jamiyatiga bog‘liq. Jamiyatning tarixiy takomillashishi, aniqrog‘i tarixiy taraqqiyot – bu ijtimoiy erkinlikning rivojlanishiga, odamning boshqa odamlardan (quldorlar, zolim hukmdor, feodal, podSho, burjua va boshq.) jismoniy, feodal, yuridik, iqtisodiy qaramlikdan ozod bo‘lish yo‘li. Jamiyat qancha rivojlangan bo‘lsa, qancha erkin bo‘lsa, konkret odamning erkinliklari Shuncha ko‘p bo‘ladi. Bu yerda hammasi tushunarli. Lekin, erkinlikning boshqa jihati tabiiy erkinlik bo‘yicha faylasuflarda bunday aniqlik yo‘q.
“Erkinlikning tabiiy jihati” deganda nima nazarda tutiladi? Odam o‘zining hayotida qanchalik tanlaydi va unga amal qiladi? Tanlash nimaga bog‘liq? Bunday tanlovni odamning o‘zi qiladimi yoki (birov) tomonidan oldindan belgilanadimi, yoki odamning o‘zi tanlagandek tuyuladimi? Bir so‘z bilan aytganda, odamning iroda erkinligi to‘g‘risida gap ketadi.
Falsafada bu muammo bo‘yicha o‘ta va mo‘tadil fikrlar aytiladi. Maxsus falsafa tilida ular – taqdir, iroda erkinligining indeterminizmi, iroda erkinligini dialektik tushunish deb ataladi.
Fatalizm – bu falsafiy dunyo qarashning bir ko‘rinishi bo‘lib, unga binoan odamning harakati oldindan belgilangan bo‘ladi. Boshqacha aytganda odam amalda hech qachon mustaqil tanlay olmaydi. Odamni harakatini oldindan kim belgilaydi? Ilohiyatchilar va ba’zi bir diniy faylasuflar bu xudo (islom ilohiyotchilari) deydi. Boshqa faylasuflar tabiat shunday qurilganki, uning qonunlari odamga erkin tanlash (yunon atomchilari, yevropa mexinitsistlari va boshq.) imkonini bermaydi deb uylaydilar. shunday qilib, fatalistlarga binoan odam real tanlov qilaolmaydi va real iroda erkinligiga ega emas. O‘qilishi kerak bo‘lgan, oldindan yozilgan qandaydir oliy (ilohiy yoki tabiiy) zaruriyatdir. Erkinlik va tanlash – bu hayolparastlikdir. Bunday holatda odamga axloqiy va huquqiy normalarni qo‘llash be’manilik va adolatsizlikdir. Axir agar u yomonlik (o‘ldirish yoki o‘g‘irlik) qilsa bu uning erkin harakati emas, oldindan belgilangan harakat, unda konkret odam faqat taqdir qurolidir. Bunday nuqtayi nazar o‘zining ko‘p qarshilariga ega bo‘lib, ular uning be’maniligini ko‘rsatdilar. Haqiqatda ham, odamning tarixiy hayoti doimo shuni isbotladiki, eng qiyin sharoitlarda, o‘lim va hayot orasida haqiqat yoki yolg‘onni, erkinlik yoki qullikni, yaxshi yoki yomonni, uyasiz hayot yoki qahramonlarcha kurashni tanlash i mumkin. Ma’lumki, fatalistlar zaruriyat bilan bog‘liq, iroda erkinligi muammolarining dialektik tomonlaridan birini kupaytirib yuboradi.