5-Mavzu: O‘zbek-lotin alifbosining imlo qoidalari Reja

Tinish belgilari

Tinish belgilarining vazifasiga ko‘ra tasnifi. Tinish belgilari, o‘z vazifasiga ko‘ra, uch guruhga bo‘linadi: 1. Chegaralovchi tinish belgilari. Bular yozma matndagi ayrim qismlarning leksik-semantik farqlanishi va ajralishini, grammatik-uslubiy chegaralanishini ularning boshlanish va tugallanish nuqtasini hamda o‘rinlashuv doirasini ko‘rsatadi. Bunga qo‘shtirnoq, qavs (qo‘sh qavs) kabi tinish belgilari kiradi. 2. Ayiruvchi tinish belgilari. Bular yozma matnlarni yoki ularning qismlarini bir-biridan ajratish va muayyan qismning tugallanishini ko‘rsatish uchun xizmat qiladi: bunday ajratish logik-grammatik jihatdan bo‘ladi. Bularga nuqta, so‘roq, undov, nuqtali vergul kiradi. 3. Murakkab vazifali tinish belgilari. Bular yozma matn qismlarini o‘rni bilan ham ajratish, ham chegaralash, ba’zan ham biriktirish vazifalarini bajaradi. a) “ajratish + biriktirish” vazifasini bajaruvchilar (ikki nuqta); b) “ajratish + chegaralash + biriktirish” vazifasini bajaruvchilar (vergul, tire); d) fikrning bo‘linishi, qisqarishni va turli emotsiyalarni bildiruvchilar (ko‘p nuqta) .“O‘zbek tili va adabiyoti” jumalida tilshunos olimlar prof. N.Mahmudov, katta ilmiy xodimlar A.Madvaliyev, N.Mahkamov tomonidan chiqarilgan “O‘zbek tili punktuatsiyasining asosiy qoidalari”da tinish belgilari 2 turga ajratilgan holda yoritiladi: 1. Tinish belgilarining gap oxirida qo‘llanilishi bo‘limida nuqta, so‘roq, undov va ko‘p nuqta belgilarining qo‘llanish holatlari misollar asosida izohlanadi. 2. Tinish belgilarining gap ichida qo‘llanilishi bo‘limida esa vergul, nuqtali vergul, tire, ikki nuqta, qavs, qo‘shtirnoq kabi belgilarning ishlatilish holatlariga to‘xtalinadi.

Galogenalkanlaming absolyut efirdagi eritmasiga magniy ta'sir ettirisa, magniyorganik birikma hosil bo’ladi: R—J + Mg-»-R—Mg—J Magniy organik birikmaning efirdagi eritmasiga Grinyr reaktivi deyiladi. Bu reaktiv yordamida har xil organik birikmalar – kislotalar, spirtlar va boshqalami sintez qilib olish mumkin. Etilbromid - C2H5Br 38°C da qaynaydigan suyuqlik, uni oddiy sharoitda etilsulfat kislotaga kaliy yoki natriy bromid ta'sir ettirib olish mumkin: C 2H 5— 0 S 0 3H + К В г - к С 2Н 5В г - f K H S 0 4 Aldegid va ketonlaming molekular massasi ortib borishi bilan ulaming suvdagi eruvchanligi kamayib boradi. Aldegid va ketonlar organik erituvchilarda (spirt, efir va boshqalarda) yaxshi eriydilar. Karbon kislotalarning umumiy formulasi - R-COOH. Karbon kislotalar tuzilishi va karboksil guruhining soniga qarab, quyidagicha sinflanadilar: 1 . Uglevodorod radikali zanjiriga qarab: a) to‘yingan karbon kislotalar, masalan, CH3COOH sirka kislota; b) to ‘yinmagan karbon kislotalar, masalan, CH2=CH- COOH akril kislota; v) siklik kislotalar, bularga aromatik, sikloparafinlar qatoridagi kislotalar kiradi.

Sohaga oid ilmiy matnlarda tinish belgilarining ishlatilishi: