5-noyabr – Oʻzbekistonda televideniye tashkil topgan kun

Bugun yangiliklar koʻzgusidan jurʼat bilan gapirayotgan jurnalist shijoati oʻzgacha, maqsad va muddaosi ayon, tili burro, qoʻrquv yoʻq. Muammolarni ochiq aytish bor, rahbarlarga xalqni qiynayotgan masalalar yechimini soʻrab mikrofon tutish bor, javobni randalash yoʻq, vaziyatni boricha olib chiqish bor.


5-noyabr – Oʻzbekistonda televideniye tashkil topgan kun
Tongdami yo shomda televizorni yoqsak, mamlakat va xorij hayotiga doir muhim yangiliklar aytilayotgan boʻladi: “Prezidentimizning alohida koʻrsatmalariga asosan, Oʻzbekistonda kambagʻallikni qisqartirish boʻyicha muhim chora-tadbirlar amalga oshirilyapti. Yuzlab yoshlar, xotin-qizlar muammolari oʻrganildi, ularning aksariyati ishga joylashtirildi, tadbirkorlikka jalb etildi...”. Oʻylab qolasan kishi, bundan uch-toʻrt yil oldin kambagʻallar yoʻqmidi? Bor, hatto hozirgidan ham ancha koʻp edi. Lekin buni aytish uchun siyosiy iroda yoʻq edi, ayniqsa, jurnalistlarimiz aytolmasdi.
Bugun yangiliklar koʻzgusidan jurʼat bilan gapirayotgan jurnalist shijoati oʻzgacha, maqsad va muddaosi ayon, tili burro, qoʻrquv yoʻq. Muammolarni ochiq aytish bor, rahbarlarga xalqni qiynayotgan masalalar yechimini soʻrab mikrofon tutish bor, javobni randalash yoʻq, vaziyatni boricha olib chiqish bor. Bu – milliy telejurnalistikamizning bugungi qiyofasidir. Ha, aslida ham jurnalist va jurnalistika jamiyatda xuddi shunday boʻlmogʻi lozim. Oʻzbekistonda televideniye tashkil topgan kun arafasida xayolimizdan shu kabi oʻylar oʻtdi. Televideniye tarixiga bir qur nazar solamiz.
Insoniyat tarixidagi buyuk kashfiyotlardan biri – televizor Toshkentda yaratilganini koʻpchilik yaxshi biladi. 1928-yil 26-iyul kuni oʻzbekistonlik ixtirochilar B.Garabovskiy va I.Belyanskiy tomonidan yaratilgan ilmiy-texnik ishlanma – “telefot” maxsus komissiya sinovidan oʻtkazilib, dunyoda birinchi televizor paydo boʻlishiga sabab boʻldi va maxsus patent berildi.
Maʼlumotlarga koʻra, televideniyening ilk koʻrsatuvlari 1936-yilda Buyuk Britaniya va Germaniyada, 1938-yilda tajriba sinov tariqasida Moskva va Sankt-Peterburgda, 1941-yilda esa AQSHda efirga uzatila boshlangan. Afsuski, xalqimiz insoniyatga oynai jahonni armugʻon qilgan boʻlsada, uning efir namoyishlaridan biroz kech bahramand boʻldi. Albatta, buning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, maʼnaviy va mafkuraviy sabablari bor edi. Xullas, Toshkentda televizion koʻrsatuvlarni muntazam efirga uzatish 1956-yilning 5-noyabridan amalga oshirilgan.
Shubhasiz, televideniyening ochilishi oʻz davrida xalqimiz hayotida chin maʼnoda oʻziga xos unutilmas voqea boʻldi. Bunday quvonchli tarixiy voqeaga guvoh boʻlgan, Toshkent telemarkazi ochilishi marosimida ishtirok etgan va 1961-1994-yillarda Oʻzbekiston televideniyesida faoliyat koʻrsatgan jurnalist Anbara Otamurodova oʻzining “Radio va televideniye – tafakkur gultoji” (2018) kitobida bu tarixiy lahzalarni eslab bunday yozadi: “...hayotimizdagi oʻsha baxtli kun – 1956-yilning beshinchi noyabr kuni edi. Kursimiz sardori Anvar Karimov (olim, tarix fanlari nomzodi va jurnalist Anvar Karimov nazarda tutilmoqda) auditoriyaga tabassum bilan kirib kelib: “Diqqat! Xushxabarlik eʼlon bor. Bugun oʻquv mashgʻulotlaridan keyin hammamiz bir tanu bir jon boʻlib, Shayxontohurga boramiz. Kech soat oltida Toshkent telemarkazi ochilar ekan. Biz ulkan tarixiy voqeaning guvohi boʻlamiz”, dedi. Hammamiz quvonib ketdik va Shayxontohurga barchadan ilgari yetib keldik. U zamonlarda telemarkazning chor atrofi qingʻir-qiyshiq qurilgan koʻrimsiz, gʻaribona uylar bilan oʻrab olingan, xaloyiq bu yerda tiqilishib yashar edi. Endigina qurib bitkazilgan hashamatli telemarkaz binosi odamlar bilan gavjum... Ularning barchasi xushnud, xursand edilar...
...1956-yil 6-noyabr oqshomi! Oʻzbek xalqining shodligi daryoday toshgan oqshom! Bu kun xotiramizda eng nurli sana boʻlib qoldi”.
Darhaqiqat, u paytlarda “koʻrsatuv”, “diktor”, “rejissyor”, “efir” kabi soʻzlar odamlar uchun qay darajada sirli va gʻaroyib bir yangilik boʻlib tuyulganini anglash qiyin emas. Kattalarning aytishicha, oqshomlar odamlar televizor qarshisiga emas, balki oʻzlarini moʻjizalar maydoniga kirib qolganday his eta boshlagan. Shunday qilib, televideniye oʻz davrida millionlab odamlarni hayratga solgan, kuldirgan, yigʻlatgan.
Yillar oʻtgani sayin televideniye ham oʻzining taraqqiyot bosqichlarini boshidan kechira bordi. Oʻzbekiston televideniyesiga ilk tamal toshi qoʻyilgan kundan boshlab, to bugunga qadar juda katta ijodiy maktab va jamoalar shakllandi. Televideniyening har bir yoʻnalishida ustoz-shogird anʼanasi paydo boʻldi va ular yillar mobaynida shakllanib bordi. Ushbu davr jurnalistikasi, umuman, teledasturlari haqida soʻz borganda, dastavval, Ubaydulla Burhonov, Bobo Xoʻjayev, Elbek Musayev, Jonrid Abdullaxonov, Armugʻon Muhammedov, Maqsud Yunusov, Haybat Aliyev, Meli Mahkamov, Ergash Karimov, Mahkam Muhamedov, Ahmad Aʼzam, Oʻrol Oʻtayev, Anvar Isroilov, Qoʻzijon Hakimov, Anvar Tojiyev, Ergash Raimov kabi oʻnlab ijodkor-jurnalist va rejissyorlar nomi yodga keladi. Shu oʻrinda Oʻzbekiston televideniyesining diktorlar guruhi shakllanishiga munosib hissa qoʻshgan Iqbol Olimjonova, Raʼno Joʻrayeva, Oʻktam Jobirov, Davron Zunnunov, Nasiba Qambarova, Mirzohid Rahimov, Raʼno Madrahimova, Nasiba Ibrohimova, Farhod Bobojonov, Nasiba Maqsudova, Galina Melnikova kabi ustozlarni ham eslash joiz.
Oʻtgan asrning 70-80 yillariga kelib televideniye butun respublikani qamrab oldi va tayyorlanayotgan koʻrsatuvlar xalqimiz qalbidan munosib oʻrin egallay boshladi. Bir soʻz bilan aytganda, bu davrda Oʻzbekiston telejurnalistikasi alohida soha va fan sifatida jamiyat hayotida muhim oʻrin egalladi. Turli janrlar paydo boʻla boshladi. Teatr va televideniye hamkorligi shakllandi. “Otalar soʻzi – aqlning koʻzi”, “Oynadan oʻpkalama”, “TV almanax”, “Televizion miniatyuralar teatri”, “Olamda nima gap” kabi turkum koʻrsatuvlar ana shu ijodiy hamkorlik samarasi natijasida efir yuzini koʻrdi. Oʻsha yillari “Marhabo talantlar”, “Chashma”, “Ofarin” kabi televizion tanlovlar juda mashhur boʻlib ketdi.
Ushbu davrda telejurnalistikada esse, ocherk, telejurnal janrlari yaxshi rivojlandi. Buyuk bobolarimiz – shoirlar, yozuvchilarning ijodi asosiy manba boʻlib xizmat qildi. Ular haqida tayyorlangan koʻrsatuvlar, ijodiy kechalar, televizion uchrashuvlar, bebaho folklor merosimizga oid teledasturlar xalqimizning eng sevimli koʻrsatuvlariga aylandi. Chunki xalqimiz shu kabi koʻrsatuvlarga tashna edi.
Oʻzbekiston mustaqil davlat boʻlgach, televideniyeda ham tub islohotlar boshlandi. Teleijodkorlar xalqimizning boy tarixi, qadriyatlari, buyuk bobolarimiz yaratgan oʻlmas meros haqida, ajdodlarimiz hayotini aks ettiruvchi badiiy asarlar asosida turkum koʻrsatuvlar tayyorlashga kirishdi. Bu davrda “Mirzo Ulugʻbek”, “Bobur”, “Layli va Majnun”, “Kecha va kunduz”, “Soʻnggi oʻq”, “Yusuf va Zulayho”, “Sohibqiron”, “Xorazmshoh”, “Amir Muzaffar”, “Moziydan bir sahifa”, “Mehrobdan chayon” kabi koʻp qismli asarlar yaratildi. Bu kelajakda teleseriallar yaratishda oʻziga xos muhim asos boʻlib xizmat qildi.
Shu tariqa televideniye yangi janrlar bilan boyib bordi. Moddiy-texnik bazasi ham mustahkamlana boshladi. Bu borada oʻndan ziyod meʼyoriy-huquqiy hujjat qabul qilindi.
2006-yilda Oʻzbekiston teleradiokompaniyasi Oʻzbekiston milliy teleradiokompaniyasi etib qayta tashkil etildi va tizimda keng koʻlamli islohotlar amalga oshirildi. OʻzMTRK tarixida 2012-yil 31-dekabr kuni yana bir unutilmas voqea sodir boʻldi. Shu kuni tizimda ikkita yangi – “Madaniyat va maʼrifat” va “Dunyo boʼylab” telekanallari faoliyat boshladi. 2013-yil 1-iyundan “Yoshlar” teleradiokanali huzurida “Bolajon” telekanali efir yuzini koʻrdi. Shu yili raqamli formatda “Kinoteatr”, “Navo”, “Oilaviy”, “Diyor” telekanallari tashkil etildi. Oradan bir yil oʻtib “Mahalla” maʼrifiy teleradiokanali tashkil etildi. 2015-yilga kelib Oʻzbekiston milliy teleradiokompaniyasi tizimidagi barcha hududiy teleradiokompaniyalarining bir kunlik efir hajmi 24 soatga yetkazildi. Sohani malakali kadrlar bilan taʼminlash maqsadida teleradiokompaniya huzurida 8 ta mutaxassislik yoʻnalishi boʻyicha kadr tayyorlab beradigan oʻrta maxsus bilim yurti, shuningdek, Oʻzbekiston jurnalistika va ommaviy axborot kommunikatsiyalar universiteti tashkil etildi va ushbu taʼlim muassasalarining televideniye bilan amaliy hamkorlik aloqalari keng yoʻlga qoʻyildi.