6-мавзу: матн турлари ва уларнинг хусусиятлари. Режа: Матн ва унинг турлари

1 .Ёзилган, кўчирилган ёки босилган ижодий, илмий асар, нутқ, ҳужжат ва шу кабилар ёки уларнинг бир парчаси; матн. Мақоланинг тексти.
2.Музика асарига, масалан бирор куйга, опера, романс ва шу кабиларга асос бўлган шеър, сўз.
3.Полиграфияда йирик шрифтлардан бирининг номи.
Матн услубий моҳиятига кўра қатор тармоқларга бўлинади:
Илмий матн (тезис, мақола, маъруза, аннотация, тақризлар), бадиий матн (насрий ва назмий асарлар), расмий матн (маълумотнома, қарор, буйруқ, тавсифнома, тавсияномалар), оммабоп матн (мақола, суҳбат, табрик ва хитоб нутқи матнлари ) каби тармоқларга бўлинади.
Матн ва унинг типологик таснифи
• Матнлар типологиясида ахборотни узатиш канали алоҳида ўрин тутади.Ана шунга кўра матнларнинг оғзаки матн ва ёзма матн типларини фарқлаш лозим. Коммуникация жараёнида берилаётган ахборотнинг ҳажми ҳам матнлар типологияси учун яна бир асос бўлади.
2. Микро матн ва макро матн.
Ҳар қандай матнни унда ифодаланган ахборотнинг ҳажм белгисига кўра микро матн ва макро матн типларига ажратиш мумкин. Бадиий услубда ёзилган матнда минимал матн деб бирор мавзуни ёритишга бағишланган қатралар, халқ донишмандлигини ифодалайдиган мақол, матал ва афоризмлар, миниатюралар, ҳажвий асарлар, номалар, шеър ва шеърий парчалар, умуман, кичик мавзуни қамраб олувчи бир неча гаплардан иборат бутунлик тушунилади. Матннинг ички томонини мазмун яхлитлиги, ташқи томонини эса турли шаклдаги боғламалар, синтактик воситалар бирлаштириб туради. Масалан: Талантсиз ёзувчи товуққа ўхшайди. Ёнғоқдек тухум туғади-да, қақоғлаб оламни бузади!(Ў.Ҳошимов)2 Ёки: Севги нима? Инсоният пайдо бўптики, шу савол устида бош қотиради. Аммо жавоб тополмайди. Агар инсон севгининг барча сирасрорларини билганида эди, унинг модели – қолипини яратган бўларди. Севги ҳеч қандай қолипга сиғмагани учун ҳам сирли ва абадийдир (Ў.Ҳошимов). Микроматн деб аташ мумкин бўлган иккита парчани келтирдик. Таркибланиш жиҳатидан биринчиси иккита гапдан тузилган. Мазмунни бирлаштиришга хизмат қиладиган сарлавҳа берилмаган. Бу вазифа товуқ ва у билан боғлиқ сўзларга юклатилган (товуқ-тухум-қақоғламоқ). Истеъдодсиз ёзувчи биринчи гапда товуққа ўхшатилмоқда. Иккинчи гап эса бу ўхшатишни тўлароқ изоҳлаш ёки сабабини кўрсатиш учун келтирилган. Яъни, истеъдодсиз ёзувчи товуққа ўхшатилди, аммо товуқнинг қайси сифат ва хусусиятига? Муаллиф муносабати иккинчи гапда тугал ифодасини топган. Матн бутунлигини таъминлашда товуқ-тухум-қақоғламоқ сўзлари мазмуний ўқ вазифасини бажармоқда. Кейинги кичик ҳажмли матнни оладиган бўлсак, ушбу матннинг ички мазмуни савол шаклидаги сарлавҳа орқали ошкор қилинган. Матн 4 та гапдан ташкил топган. Бутунликни таъминлаётган воситалар сирасига изчил ва тугал оҳанг, аммо боғловчиси, агар боғловчиси ва матннинг мазмуний ўқини ташкил қилувчи севги сўзи киради. Демак, масала савол шаклида қўйиляпти ва унга матн орқали жавоб бериляпти. Яъни, Севги нима? Севги - сирли ва абадий тушунча.