6-variant Jamiyat hayotida sotsial institutlarning o’rni va roli. Sotsiologiyada sotsial institut tushunchasi. Sotsial institut belgilari. Sotsial institutning asosiy vazifalari. Sotsial institut turlari

Institutsional sotsiologiya – ijtimoiy hayotni tashkil qilish va idora etishning boshqarish, regulyatsiya qilishning barqaror shakllarini o‘rgatuvchi sohadir.²

Sotsial institutlarni konkret tashkilot va guruhlardan farqlash lozim. Yuzaki ko‘rinishda, sotsial institut muayyan vazifani bajaruvchi odamlar, muassasalar, idoralar majmui sifatida gavdalanadi. Mazmuniga ko‘ra esa sotsial institut va shaxslarning konkret vaziyatlarda amal qiladigan maqsadga muvofiq, rasmiy va norasmiy, barqaror, standartlashgan tamoyil, normalar, o‘rnashmalarini bildiradi.

Sotsial institut, qisqacha ta’rifda, odamlar sotsial tashkillashgan va regulyatsiya qilinadigan faoliyatlarini anglatadi. Sotsial institutlar xatti-harakatining nisbatan barqaror shakl namunalarini, avloddan-avlodga o‘tuvchi an’analar, odatlarning qayta takror hosil qilinishini ham ta’minlaydi. Sotsial strukturaga kiruvchi har bir sotsial institut muayyan ijtimoiy ahamiyat vazifalarni ado etish uchun tashkil topadi, har bir sotsial institut faoliyat mahsadi, unga erishishni ta’minlovchi konkret funksiyalar, ushbu institutga xos bo‘lgan sotsial pozitsiya va rollar, shuningdek, maqsadga muvofiq, kerakli xatti-harakatni rag‘batlantiruvchi va deviant (og‘ma) xatti-harakatlarga qarshi qaratilgan tazyiqlar (sanksiyalar) tizimi bilan tavsiflanadi.

Sotsial institutlarning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lib, ular quyidagilar:

1. 
   Asosiy ehtiyojlarni qondiruvchi sotsial harakat va sotsial amaliyotning qat'iy tartiblangani strukturasining mavjudligi
   
2. 
   Institut faoliyati amalga oshadigan rasmiy va norasmiy normalar, stereotiplar, xulq-atvor normalarining borligi
   
3. 
   Normalar bilan belgilangan status va rollar
   
4. 
   Sotsiomadaniy simvol va urf-odftlarning mavjudligi
   
5. 
   O‘zini – o‘zi tashkil etish va boshqarish organlarining mavjudligi.
   

Sotsial institut strukturaviy jihatdan o‘z ichiga quyidagi komponentlarni qamrab oladi:

• 
  Sotsial subyektlar, ya'ni shaxs va guruhlar
  
• 
  Institut faoliyatiga bo‘lgan asosiy ehtiyoj, maqsadlar, vazifalar, tamoyillar
  
• 
  Asosiy normativ ustanovkalar. Ular asosida institut va undagi status, rollar o‘z faoliyatini olib boradi
  
• 
  Institutning asosiy va yondosh funksiyalari
  

Har bir sotsial institut quyidagilarga tashkiliy elementlariga ega bo‘ladi³:

• 
  o‘z faoliyatining ma’lum darajada aniq shakllangan maqsadlariga;
  
• 
  individlarga belgilangan ijtimoiy mavqe va rollarning to‘plamiga;
  
• 
  individlarning xulq-atvorini nazorat qiladigan sanksiyalar tizimiga;
  
• 
  ehtiyojlarni qondirishga yo‘naltirilgan aniq xususiy vazifalarga;
  
• 
  harakat qilayotgan individlar o‘rtasidagi hamjihatlikni ta’minlash vazifasiga.