7-mavzu. Ish haqini tashkil etish va uni isloh qilish. Mehnatga haq to‘lash tizimlarini tashkil etish

4. Ish haqiga koeffitsiyentlar (1 ball)
Foydali ish koeffitsiyenti — biron bir tizim (qurilma, mashina, dvigatel va boshqalar) sarflagan energiyaning samaradorligini ifodalovchi tushuncha; qancha energiya foydali ishga aylanishini, qancha energiya yoʻqolishini koʻrsatadigan son (odatda, foizlarda ifodalanadi). Foydali ishga sarflangan energiyaning mashina olgan umumiy energiya miqdoriga nisbati bilan aniklanadi.
Issiqlik dvigatellaridagi foydali ish koeffitsiyenti — mexanik foydali ishning sarflangan issiklik miqdoriga nisbati, elektr transformatorlardagi foydali ish koeffitsiyenti — ikkinchi chulgamda olingan elektromagnit energiyasining birlamchi isteʼmol chulgʻamidagi energiyaga nisbati, elektr dvigatellaridagi foydali ish koeffitsiyenti — foydali mexanik ishning manbadan olingan elektr energiyasiga nisbatidan iborat va boshqa.
Mashinaning umumiy foydali ish koeffitsiyenti uning ayrim qismlari foydali ish koeffitsiyentilari yigindisiga teng. Energiyaning turli koʻrinishda yoʻqolishi tufayli foydali ish koeffitsiyenti hamisha 1,0 dan kichik boʻladi. Takomillashgan elektr transformatorlarda foydali ish koeffitsiyenti 98—99%, elektr generatorlarida 90—95%, ichki yonuv dvigatellarida 40—50% va issiklik elektr styalarida 35—40%.
Mexanizmning foydali ish koeffitsiyenti
Richagning tuzilishi va ishlashini ko`rib chiqqanda biz ishqalanishni, shuningdek, richag og’irligini hisobga olmadik. Quyidan kuchning bajargan ishi, yani butun ishi yukni ko’tarishda yoki biror qarshilikni yengishda bajarilgan foydali ishga tengdir. Amalda mexanixm yordamida bajarilgan butun ish fiydali ishdan hamma vaqt bir oz ortiq bo’ladi. Ishning bir qismi mexanizmdagi ishqalanishni yengish va uning ayrim qismlarini siljitishga sarf bo’ladi: M; yukni ko’tarishda ko’char blok qo’llanilganda, blok va arqonni ko’tarish hamda blok o’qdagi ishqalanishni engish uchun qo’shimca ish bajarshdato’g’ri keladi: Demak, foydali ishni A_ bilan, butun ishni A bilan belgilab quyidagini yozish mumkin: F
Foydali ishning butun ishga nisbatan mexanizmning foydali ish koeffisenti deb at5aladi va qisqacha F.I.K. deb belgilanadi: F.I.K = (A_/Ф)*100%