7-мавзу: Мафкуравий жараёнларнинг глобаллашуви жараёни ҳамда Ўзбекистоннинг геосиёсий келажаги



Download 100 Kb.
bet1/4
Sana23.07.2022
Hajmi100 Kb.
#840551
  1   2   3   4
Bog'liq
7-мавзу


7-мавзу:Мафкуравий жараёнларнинг глобаллашуви жараёни ҳамда Ўзбекистоннинг геосиёсий келажаги
Режа:
1. Ўзбекистоннинг геостратегик ва геосиёсий хусусиятлари
2. XXI аср ва янги геосиёсий вазият
3. Хозирги замон геосиёсатида ахборот омили
4. Мафкуравий жараёнларнинг глобаллашуви жараёнида Ўзбекистоннинг геосиёсий манфаатлари
Таянч иборалар:
Миллий манфаатлар, денгиз худудларига даъволар, этник, махаллий, минтакавий можаролар ва жангари сепаратизм, диний акидапарастлик каби омиллар, хавфсизликка таҳдид, геосиёсий майдон, сув манбалари ва транспорт йуллари, XXI аср ва янги геосиёсий вазият, геосиёсий, геостратегик манфаатлар.


1. Ўзбекистоннинг геостратегик ва геосиёсий хусусиятлари.Ўзбекистон Афгонистон шимолида жойлашган Марказий Осиёнинг марказидаги республика.
Жўғрофий координаталари: 41° 00" ш.к, 64° 00" ш.у.
Умумий майдони: 447,4 км.кв.;
қуруқлик майдони: 425,400 км.кв.;
сув майдони: 22 000 км.кв.
Қуруқликдаги чегараларининг умумий узунлиги 6221 км. Шу жумладан Афгонистон билан – 137 км., Козогистон билан 2203 км., Киргизистон билан 1099 км, Тожикистон билан 1161 км ва Туркманистон билан 1 621 км.
Қитъа ичида жойлашганлиги учун денгиз худудларига даъволари мавжуд эмас[80].
Иқлими асосан муътадил, ёзи узоқ ва иссиқ, қиши юмшоқ шарқий худудлари қуруқ чуллар, чала-чуллар ва дашлардан иборат. Рельефи асосан текис кумли чуллар, Амударё, Сирдарё, Зарафшон дарёларидан сугориладиган кенг майдонлардан иборат. Фаргона водийси шаркда Киргизистон тоглари билан уралган. Мамлакат гарбида Орол денгизи жойлашган.
Энг юкори ва энг паст нукталари: Сарикарнуш кули – 12 м., ва энг юкори нуктаси Аделунга тоги 4 301 м.
Табиий захиралари: табиий газ, нефть, кумир, олтин, уран, кумуш, мис, кургошин, цинк, вольфрам, молибден.
Дехкончилик:
хайдаладиган ерлар: 9%;
Яйловлар: 46%;
Урмонлар: 3%;
Бошкалар: 41% (1993 й.р.м.)
Сугориладиган майдонлар: 40 000 км.кв.
Ўзбекистонда атроф мухит билан боглик айрим муаммолар мавжуд булиб, Орол денгизининг куриши окибатида пестицидлар ва табиий тузларнинг тупланиши руй бермокда. Бунинг натижасида ерларнинг шурланиши ва чулларнинг кенгайиши кучайиб бормокда. Саноат оковалари билан сувларнинг ифлосланиши навбатдаги жиддий муаммо хисобланади. Утган асрнинг 80 йилларида минерал угитлар ва пестицидларнинг кишлок хужалигида кенг кулланилиши окибатида ахоли уртасида турли касалликлар кузатилган. Шуро даврида кишлок хужалигида турли химиявий дориларнинг (масалан ДДТ) кулланилиши хам ерларнинг касаланишига хам олиб келган.
Марказий Осиё микёсида таркалган бу муаммолар минтакадаги барча республикалар иштирокида хал этилиши мумкин. Шу нуктаи назардан Ўзбекистон Марказий Осиё минтакасида интеграция жараёнларига алохида ахамият беради.
XX асрнинг охирида юз берган сиёсий, иктисодий, ижтимоий узгаришлар натижасида дунёнинг геосиёсий холати тубдан узгарди, янги мустакил давлатлар вужудга келди ва бу давлатлар халкаро муносабатлар тизимида уз урнини аниклаш йулига утди.
Булар жумласига Марказий Осиё давлатлари хам киради. Марказий Осиё давлатлари мустакилликни кулга киритганларидан сунг, хар бири узининг сиёсий ва иктисодий, ташки ва ички сиёсатида устувор тамойилларни аниклаб олган холда миллий давлатчилигини шакллантира бошлади. Давлатлар ташки сиёсат юргизар экан, албатта, миллий манфаатларини кузлайди. Ташки сиёсатнинг мохиятини эса миллий манфаатлар ташкил этади.
Миллий манфаатлар - бу миллати, дини, дунёкарашидан катъи назар, республикамиздаги барча фукароларнинг манфаатидир. Мазкур манфаатларнинг турли хил ташки ва ички тажовузлардан химоя килинишига эришиш бевосита миллий хавфсизликни таъминлаш билан боглик. Шу нуктаи назардан Ўзбекистон Республикаси ташки сиёсати, авваламбор, миллий манфаатлар асосида шаклланган булиб, куйидаги тамойиллар унинг устувор йуналишлари сифатида кабул килинган:
-республика миллий давлат манфаатларининг устунлиги, бошка давлат манфаатларини хисобга олиш зарурати;
-республика халкаро майдонда тинчлик ва хавфсизлик учун, зиддиятларни тинч йул билан хал килиш тарафдори сифатида харакат килиши;
-ядросиз худуд булгани холда, Ўзбекистон хеч кандай харбий блокларга ва иттифокларга кирмайди, шунингдек, мунозарали муаммоларни куч оркали тахдид килиш йули билан хал килишдан бош тортиши;
-ташки сиёсатнинг бошка давлатларнинг ички ишига аралашмаслик, тенг хукуклилик ва узаро манфаатдорлик тамойилларига асосланган холда курилиши;
-уз миллий-хукукий тизимини барпо этаётган Ўзбекистоннинг ички давлат меъёрларига нисбатан халкаро хукук меъёрларининг устун эканини тан олиши ва барча халкаро стандартларга риоя килиши;
-Ўзбекистон, узаро ишонч асосида икки томонлама ва куп томонлама ташки алокаларни урнатишга ва халкаро ташкилотлар доирасида хамкорлик килишга тайёрлиги.
Халкаро муносабатларда кабул килинган мазкур тамойиллар ута мухим булиб, уларга риоя килиш давлатлар уртасидаги муаммоларни ечишга кумак беради.
Шу уринда айтиш лозимки, Ўзбекистон Республикаси ташки сиёсатининг асосий йуналишларидан бири бу - Mкpказий Осиё омилидир. Зеро, Марказий Осиё бугунги кунда Жўғрофий-сиёсий ва Жўғрофий-стратегик нуктаи назардан жуда мухим марказий худудда жойлашган. Марказий Осиё хакида проф. Г.А.Хидоятов шундай дейди: «Марказий Осиё давлатлари Осиё минтакасида мухим геосиёсий урин тутадилар. Уларнинг худуди 4.4 млн. кв.км. булгани холда, бутун Осиёнинг 10 фоизини ташкил этади. худуд Хитой чегараларидан Эрон ва Каспийгача чузилган булиб, Европа, Узок Шарк, ва Жанубий Осиёни богловчи тугундир. Марказий Осиё давлатларининг келажакда дунё сиёсатида мухим тарихий роль уйнаши учун барча имкониятлар мавжуд»[81].
Марказий Осиё давлатлари «совук уруш» бархам топгандан кейинги даврда – халкаро муносабатларнинг янгича тизими таркиб топиши жараёнига жадал кушилмокда. Икки мухим омил: геостратегик шароит ва табиий ресурслар Марказий Осиё минтакасига оламшумул иктисодий ва сиёсий улчовларни бахш этмокда. Уз навбатида, бу омиллар бир-бири билан ута чатишиб кетган таркибий кисмларга булиниб кетади, бунинг устига, уларнинг ривожланиши бир маромда эмаслиги кузатилмокда. Айримларининг акамияти йуколиб бораётган булса, бошкалари, аксинча, энди авж олиб келмокда.
Бугунги кунда этник, махаллий, минтакавий можаролар ва жангари сепаратизм, диний акидапарастлик каби омиллар хавфсизликка тахдид солмокда. Айникса, бундай карама-каршиликлар айрим кучлар кулида уларнинг уз манфаатлари ва таъсир доираларини саклаб колиш ва химоя килиш учун ёки стратегик кучлар мувозанатини уз фойдасига узгартириш учун кудратли сиёсий таъсир воситасига айлантиришга харакат килмокда. хар кандай минтаканинг хал килинмаган ва газак отиб кетган муаммолари бутун дунёда занжир реакциясини келтириб чикариши мумкин. Узбекистан этник, демографик, иктисодий ва бошка муаммолар гирдобида колган мамлакатлар куршовида жойлашган.
Дунё хамжамиятининг Марказий Осиёга нисбатан кизикиши ва манфаатлари жуда кучлидир. Шу билан бир каторда, айтиш лозимки, ташки кучларнинг сиёсий ва иктисодий, маънавий ва мафкуравий манфаатлари хам йук эмас. Шунинг учун минтакада жойлашган давлатлар бу муаммоларнинг ечимини биргаликда излаб топишлари лозим булади. Президентимиз айтганларидек, Марказий Осиё минтакасининг баркарор ривожланиши ва тараккиёти, унинг халкаро хамжамиятга кушилиши ва улар билан тенг хукукли алокалар урнатиши куп жихатдан тинчликка богликдир. Тинчлик эса хамкорликда таъминланади.
Сайёрамизнинг жуда катта майдонида кучлар нисбати куп жихатдан Марказий Осиёдаги янги мустакил давлатларнинг кайси йулдан боришига боглик. Шундай экан, мустакилликнинг биринчи йиллариданок, минтакадаги давлатларга давлат сифатида ривожланишига, иктисодий тараккиётига, узи танлаган йулдан боришига ташки кучлар томонидан таъсир курсатиш харакатлари булди. Минтакада Жўғрофий-сиёсий мувозанатни ва баркарорликни саклаган такдирдагина мазкур муаммоларни хал этиш имкони тугилади.
Географик нуктаи назардан Узбекистан мазкур худуднинг марказида жойлашган ва бу барча ердаги давлатлар билан чегарадош хисобланади. Кушни давлатлар бундай имкониятдан махрумдирлар. Барча давлатлар улкан геосиёсий майдонда жойлашган булиб, умумий инфратузилмага, бир-бирига боглик, иктисодиётга эга холда денгиз коммуникацияларидан анча узокда жойлашганлар, яъни мазкур худуд континентал хисобланади. Ана шу масалада Марказий Осиёни дунёнинг бошка минтакаси ёки давлатлари билан таккослаб булмайди. Европа китъаси, Осиё-Тинч океани минтакаси, Жанубий Осиё ва Урта Ер денгизи давлатларининг деярли барчаси бевосита денгиз коммуникацияларига чикади, яъни улар денгиз давлатлари хисобланади.
Марказий Осиё нафакат геосиёсий нуктаи назардан, балки геоиктисодий томондан хам ягона худуд хисобланади. Унинг геосиёсий жихатдан чеклангани табиий ресурсларнинг бойлиги билан копланади. Табиий ресурсларни казиб олиш ва кайта ишлаш янги технологияларни ва технологик фанларни ривожлантиришни талаб этади. Афсуски, ушбу сохада Марказий Осиё давлатлари ривожланган давлатлардан оркада колмокда. Шунинг учун минтака давлатларининг фан ва техника сохасидаги уринишларини мувофиклаштиришга эхтиёж тугилмокда. хар бир республика алохида фаннинг муайян сохасида маълум ютукларга эга, агарда ушбу ютуклар умумий манфаатлар йулида бирлаштирилса, йирик ва ижобий натижаларга эришса булади.
Ҳудуднинг тарихан бирлиги иктисодий интеграция жараёнларига кучли туртки булади. Марказий Осиё давлатларининг дини, эътикоди, тили, урф-одатлари, бошидан утказган ofиp тарихий кунлари ва йигилиб колган муаммолар йигиндиси уларни бирлаштирувчи асосий омил булиб хизмат килади.
Шу жумладан, Марказий Осиё давлатларининг иктисодий интеграциясига табиий таъсир этувчи бир канча омиллар хам мавжуд (булар сув манбалари ва транспорт йулларининг умумийлиги, коммуникация ва энергетик ресурсларнинг бир-бирига богликлиги, Орол денгизи билан боглик, экологик муаммо ва бошкалар). Мазкур геоиктисодий бирлик интеграция жараёнларига табиий асос булиши мумкин ва уз навбатида мазкур омилларнинг хал килинмаслиги минтака хавфсизлиги ва интеграция жараёнларини ривожлантиришга тускинлик килиши мумкин.
Марказий Осиё худудидаги иктисодий интеграция жараёнлари чет давлатларини хам, халкаро ташкилотларнинг хам минтакамизга булган кизикишини оширади.
Молиявий-иктисодий баркарорлик ва миллий валютамизнинг конвертациясига эришилгани, кулай агросаноат комплекси чет эл инвесторларини жалб этиш учун омил булиб хизмат килиши мумкин. Лекин Ўзбекистоннинг географик жойлашуви, очик ва арзон транспорт коммуникацияларининг етарли эмаслиги, божхона масалаларининг тула хал этилмаганлиги, республикалар уртасида пул муомаласи тартибга солинмаганлиги - катта микдорда арзон ишчи кучи булган такдирда хам, - махсулот ва хомашёни, узларига тегишли булган валюта микдорини олиб чикишдаги тусиклар чет эл капиталини жалб этиш самарадорлигини пасайтириши мумкин. Буни салбий нуктаи назар сифатида карамаслик лозим, чунки юкорида курсатилган муаммолар хал этилса, Ўзбекистон ва Марказий Осиё бозори чет эл капитали учун фойда келтирувчи манбага айланади.
Шу нуктаи назардан Марказий Осиё давлатларининг ёкилги энергетика борасида хам келишилган сиёсат олиб боришлари иктисодий интеграция жараёнига кумак беради. Лекин бу жуда нозик масала булиб, давлат рахбарларининг сиёсий иродасига хам богликдир. Марказий Осиёнинг нефть ва газ захираларига бойлиги чет эл давлатларини доимо узига жалб этиб туради.
Марказий Осиёда разведка килинган нефть захиралари 15 дан 31 млрд. баррель ёки барча дунё захираларининг 2,7 фоизини, табиий газ захиралари 230 дан 360 триллион куб.футни ёки дунё захираларининг 7 фоизини ташкил этади.
Ҳозирги кунда Европа хамжамияти давлатлари энергетика эхтиёжларининг 50 фоизини импорт эвазига копламокдалар. Энергетика буйича халкаро агентликнинг маълумотига кура ушбу карамлик янада ортади. Европа Иттифокнинг табиий газга булган эхтиёжи 220 млрд. м.кубни ташкил этган холда, 2010 йилга бориб 300 млрд.см.кубга етади, яъни 35 %га ортади. Жануби-Шарқий Осиё давлатларининг ёкилги-энергетик ресурсларга булган эхтиёжи хам айрим маълумотларга кура тахминан 30 %га ортди. Мазкур ресурсларнинг чекланганлиги Европа, Жануби-Шарқий Осиё давлатларини Марказий Осиё минтакасига эътибор каратишга ундайди[82].
Нефть ва газ ресурсларини разведка килиш, казиб олиш ва экспорт килиш Марказий Осиё давлатларидан юкорида курсатилган муаммоларни хал этишни ва турли хил мавжуд тусикларни олиб ташлашни таказо этади.
Ундан ташкари, Марказий Осиёнинг Россия, Хитой, Эрон, Туркия давлатлари билан кушничилиги дунё давлатларининг назарини узига тортади. хозирги кунда АКШ Европа давлатлари ва Япония минтакамизнинг иктисодий потенциалига кизикиш билдирмокда. Бу эса Марказий Осиёда геосиёсий ракобатнинг авж олишига олиб келади. Мазкур жараёнда масалани минтака давлатларининг миллий манфаатлари устуворлиги асосида хал этилиши ута мухим вазифа хисобланади. Бу борада хам маълум даражада келишилган сиёсат уз ижобий натижасини бериши мукаррар.
Ўзбекистон ва Марказий Осиё бозорида йирик компанияларнинг иш бошлаши, улар томонидан иктисодимизга жалб килинадиган капиталлар минтакамиз хавфсизлиги йулидаги мухим омиллардир. Чунки у ёки бу давлатга куйилган инвестициялар бевосита хавфсизлик масалалари билан хам богликдир. Маълумки, инвестор давлатлар мазкур худуднинг баркарорлигидан манфаатдор булади. Уз урнида, минтака давлатлари хам ана шу баркарорликни саклаб туриш максадида келишилган сиёсат олиб боришдан манфаатдордир.
Марказий Осиё давлатларининг у ёки бу давлатлар ёки халкаро ташкилотларнинг таъсирига тушиб колмаслиги мазкур давлатларнинг ташки сиёсатига ва айникса, узаро муносабатларига богликдир. Чунки Марказий Осиё аслида ягона геосиёсий худуддир. Шундай экан, Марказий Осиё давлатлари 1994 йилда имзоланган ягона иктисодий худудни ташкил этиш шартномасини кайта куриб чикишлари ва иктисодий интеграция жараёнига катта эътибор беришлари максадга мувофик, булар эди. худуднинг асосий бойликлари (Туркманистон бундан мустасно), яъни ишчи кучи, сув ва энергетика ресурслари, ер ости бойликларининг асосий кисми Марказий Осиёнинг турт давлати хиссасига тугри келади. Келишилган иктисодий сиёсат оркали ЭКО, МДҲ, ШХТда хам муваффакиятли фаолият олиб бориш мумкин булади. Аслида, иктисодий интеграция хам жуда мураккаб жараёндир.
Замонавий ривожланиш жараёни халкаро хужалик тизими вужудга келаётганлигидан далолат бермокда. Мазкур хужалик тизимида йирик давлатлар ва иктисодий ташкилотларга бирлашган холда, яъни умумий минтака бозори оркали маълум минтака давлатлари иштирок этмокдалар. Бу жараён уз урнида иктисодиётнинг трансмиллийлашаётганлигини ва маълум минтакаларда иктисодий интеграциянинг кучаяётганлигини курсатмокда. Шу уринда айтиш лозимки, Марказий Осиё давлатлари бир-бирига якин иктисодий позицияга эга булган холда уз иктисодиётларини ривожлантиришга эътибор бериб, умумжахон иктисодиёти интеграцияси жараёнларидан оркада колмасликлари лозимдир.
Ҳакикий ва амалий натижа берувчи ягона геоиктисодий маконни шакллантиришга ривожланган миллий иктисодиёт оркали эришиш мумкин. Миллий иктисодиётни юкори даражага кутариш, бу реал ишлаб чикаришни шакллантириш ва экспорт-импорт масалаларига катта эътибор беришдир. Мазкур масалага прагматик нуктаи назардан ёндашадиган булсак хар кандай иктисодий хамкорлик сиёсий келишувлар оркали амалга ошади, яъни иктисодий хамкорлик маълум бир сиёсий аспектларсиз амалга ошиши мумкин эмас.
Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов биринчи булиб Марказий Осиё давлатлари уртасидаги иктисодий интеграция масаласини кутариб, 2001 йилнинг декабрь ойида «Марказий Осиё хамкорлиги» ташкилотини тузиш ташаббуси билан чикди. Ушбу муаммо Марказий Осиё давлатлари уртасидаги муносабатларда маълум бир кийинчиликларни вужудга келтираётганини англаган давлат рахбарлари бу ташаббусни куллаб-кувватладилар. Натижада, 2002 йилнинг 28 февралида Алматида минтака давлатлари рахбарларининг учрашувида Марказий Осиё иктисодий хамдустлиги «Марказий Осиё хамкорлиги» ташкилотига айлантирилди ва унинг сиёсий функциялари кенгайтирилди.
Охирги ўн йил мобайнида минтака рахбарлари томонидан жуда куплаб ишлар килинди ва натижада тинчлик, баркарорлик ва хавфсизлик учун ягона тизим узаги шаклланди. Тан олмок зарурки, ушбу тизимнинг юзага келиши ва шаклланишида Президентимиз Ислом Каримовнинг хизматлари катта булди.
Минтака давлатларининг рахбарлари томонидан олиб борилган бу харакатлар уз натижасини бера бошлади. хозирги кунда Марказий Осиё давлатлари томонидан иктисодий интеграция учун хукукий асос яратилмокда. Иктисодий, савдо ва божхона муносабатларнинг такомиллашиб бориши натижасида, Марказий Осиёнинг ичида хам келажакда экспорт-импорт амалиётларининг ривожланиши ва унинг юкори боскичга кутарилишини кутиш мумкин.
Хулоса килиб шуни таъкидлаш лозимки, Ўзбекистоннинг асосий вазифаси хозирги кундаги турли хил ташки ва ички омилларни, шунингдек, барча давлатларнинг манфаатларини хисобга олган холда интеграция жараёнларини сифат жихатидан янги боскичга кутаришдир.
Шундай килиб, XXI асрда минтакадаги давлатларнинг ушбу йуналишдаги харакатлари тинчлик, баркарорлик, хавфсизлик ва Жўғрофий-сиёсий мувозанатни саклаб колишга холис куз билан карашга ундайди.
Минтаканинг келажакдаги ривожланиши ва тараккиёти хозирги халкаро муносабатларнинг, сиёсий ва иктисодий алокаларнинг сифат жихатидан янгича тартибда шаклланишига, минтака давлатларини рахбарларининг юксак махорати ва масъулиятига боглик.



Download 100 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish