8-ma’ruza ges sxemalari Reja

8-MA’RUZA
GES sxemalari


Reja:
1.Daryo uzani GESi va komponovkasi.
2. Tugon orti va derivatsiya GESlari.
3.GES tugonlari. GES zatvorlari.
GES binolari.
GES sxemalari.
Gidroelektro stansiyalar gidroturbinalar yordamida suv energiyasini mexanik energiyaga, sung uni generator yordamida elektr energiyasiga aylantirib beruvchi inshootlar kompleksidir. Gidrostanitsiyalar ukidagi sxemalar buyicha ishlaydi:
a) okar suvlarning kinetik energiyasidan foydalanishga muljallangan tugonsiz GESlar;
b) suv bosimini bir joyga yigish uchun daryoning biror joyga kurilgan tugonli GESlar;
v) suvni turbinaga shoxobga kanal orkali olib beradigan shoxobchali gidroelektr stansiyalar
shoxobcha kanalli GESlar uz navbatida tugonli va tugonsiz bulishi mumkin.
Tugonsiz elektr stansiyalarning bir necha turi mavjud bulib, ularga marjonsimon GESlar misol buladi. Bu elektr stansiyasida bitta pulat trosga bir necha dona kichik diametrli turbinalar muftalar yordamida marjonsimon ketma-ket biriktiriladi va okar suv manbalariga nisbatan kundalang yoki ma’lum kiyalikda urnatiladi. Trosning bir uchiga elekrt generatori biriktiriladi. Natijada turbinalar aylanganda tros xam birgalikda aylanib, elektr generatorning yakorini aylantiriladi.
Bunday GESlar eni 0,5 metrdan kichik, chuuurligi 0,3 metrdan kam bulmagan va suvning tezligi 1 mgs dan ortik bulgan ariu yoki daryolarga urnatilib, 1,5 kVt ga kuvvat olishga imkon beradi.
Ular suv ostida tegmaydigan darajada chuutirilgan bulib, xatto paraxod katnaydigan daryolarga xam urnatilishi mumkin.
Marjonsimon elektr stansiyalar uz navbatida bir marjonli, kup marjonli, buylama, eplama turbinali elektr stansiyalarga bulinadi.
Marjansimon GESlarda ukplaniladigan turbinalarning turi kuyidagicha chumichli va boshkalar.
Tugonli gidroelektro stansiyalarda suv satxi tugon yordamida kutarilib, kerakli bosim xosil kilinadi. Tugonni kurishda tosh, kum, loy, tuprok va boshkalardan foydalaniladi. Tugonning suv okib utadigan kesimi betondan yasaladi. Tugonning suv olib keladigan kurilmalar (kanallar, kuvurlar), kupincha, tunnelь kurinishida yasaladi.
Bu kurilmalarning uzunligi xar xil buladi. Masalan, kanaldagi Avlie Lavrentiy daryosining suvi GESga uzunligi 25 km bulgan kanal orkali keltiradi. Elekrt stansiyalarni turlicha klassifikatsiyalash mumkin:
1. Elektrostansiyalar binosi tugona nisbatan joylashishga karab:
a) tugon yoki elektr stansiyalar;
b) tugon ichi elektr stansiyasi;
v) tugon orti elektr stansiyasi.
GESlar kuvvatiga karab:
a) katta kuvvatli (250 mVt dan kup);
b) urtacha kuvvatli (250 mVt gacha);
v) kam kuvvatli (5 mVt gacha).
Suvning bosimiga karab:
a) yukori bosimli (60 metrdan ortik);
b) urta bosimli (25 metrdan 60 metrgacha);
v) past bosimli (3 metrdan 25 metrgacha).
SHoxobchali gidroelektrostansiyalar tugonsiz (ya’ni suv daryoning yukori kesimidan daryoning yukori kesimidan shoxobcha kanal yordamida suv ombori orkali turbinaga keladi), va tugonlilarga (suv tugon enidan shoxobga kanal orkali turbinaga keladigan) bulinadi.
Tugonli elektrstansiyalarda daryolarni tusib suv satxini kutarish usuli bilan bosim oshiriladi. Gidroelektrstansiyalar tarkibiga tugondan tashkari gidroagregatlar, atomatik boshkariladigan va uuzatish uskunalari urnatilgan mashina zali kiradi.
Suvning bosimi va gidroagregatning kuvvatiga karab, GES binosi, ya’ni mashina zali tugonga nisbatan turlicha joylashishi mumkin. Bunday elektrostansiyalarda GES binosi undagi agregatlar bilan birgalikda uning xng yoki chap tomoniga joylashgan bulsa yoki tugonning ichida kolsa, ularning tugon yoki tugon ichi GESlari deb ataymiz. Bu xollarda GES binosi tugonning tarkibida bulgani uchun tugonga ta’sir kilayotgan gidrostatik kuchlar kisman binoga taksimlanadi. SHuning uchun tugon yoni va tugon ichi GESlari shunday sharoitida kuriladiki, uuyi boefda suvning sat’i GES binosining ma’lum kismigacha uutarilgan bulishi kerak, chunki surish turbinasining uuyi bpefidagi uchi suv sat’idan pastda bulishi zarur. Ba’zi xollarda GES binosi okava novning ostida bulishi xam mumkin. GES binosi yukori boef bilan spiral kamera orkali tutashgan buladi. Spiral kamerani turbina bilan tutashtiruvchi yunaltiruvchi apparat suvning bosimini turbina kuraklariga shunday moslab berishi kerakki, bosimning mumkin kadar kuprok kismi ish gildiragini xarakatga keltirishga sarf bulsin. Bunday GESlar, odatda kup suvli sekin okar daryolarda, suv bosimi 30-40 metrdan oshmaydigan kilib kuriladi.