8-ma’ruza uchquduq tipidagi konlarni o’zlashtirishda yer ostida tanlab eritishning qo’llanilish geotexnologik sharoitlari reja

 
Uchquduq tipidagi uran konlarida rudalarning geotexnologik navlari 
Rudalarning geotexnologik navi atamasi yer osti tanlab eritish va an’anviy 
konchilik usullari uchun ham bir ma’noni anglatadi.YOTE jarayonida rudaning 
xossalaridan farq qiluvchi xossalrga ega bo’lgan qoplovchi tog’ jinslari e’tiborni 
o’ziga tortadi.Shuning uchun geotexnologik korrektirovkada yer osti tanlab eritish 
uchun ruda navidan tashqari,shunungdek qoplovchi tog’ jinslarning geotexnologik 
tiplarga bo’lish juda muhimdir.Bunda rudalarning o’tkazuvchanligi quyidagicha 
bo’ladi:yuqori o’tkazuvchan,o’rtacha o’tkazuvchan va past o’tkazuchan. 
Qizilqum regioniga mansub bo’lgan ruda konining birinchi geotexnologik tipi 
samarali hisoblanadi,ikkinchi YOTE usuli uchun samarasizdir.Shuningdek 
mahsuldor gorizontning aralash tipi juda ko’p uchraydi. 
YOTE usuli uchun konlarning geotexnologik sharoitlarini o’rganishda 
ko’rsatilgan ta’sirlarning ijobiy va salbiy omillari baholanishi kerak va eksplutatsiya 
sharoitlari bo’yicha ularni rayonlashtirishda foydalaniladi. 
Konlardagi alohida uchastkalarning haqiqiy sharoitlarida mos ravishda tabiiy 
omillarning 
parametrlari 
turlicha 
xarakterlanadi,bu 
omillar 
skvajina 
konstruksiyalari,YOTE ning turli texnologik sxemalari va rejimlarini ishlab 
chiqishda qo’llaniladi va texnologik belgilar bo’yicha keltirilgan konning 
rayonlashuvining ahamiyatini bildiradi.Bunday rayonlashtirishdan maqsad konni 
uchastkalarga (kichik bloklarga) bo’lish hisoblanadi,ular bir –biriga yaqin bo’lgan 
eksplutatsiya sharoitlari bilan xarakterlanadi.Ular o’zida kompleksi xarakterni kasb 
etadi va YOTE jarayoniga ta’sir etuvchi bir qator tabiiy omillar bilan 
aniqlanadi.Bunda bir yoki bir nechta ko’rsatgichlar taksonomik ko’rinishda 
namoyon bo’ladi,konlarni uchastkalarga bo’lish xarakteristikasi uchun qolganlari 
qo’shimchalar ko’rinishida namoyon bo’ladi.
Olti valentli uran birikmalarini va shuningdek karbonatli muhitlarda oksidlash 
olib borilmasdan kislotalar bilan qazib olinadi.Uranni ishqorlashda termodinamik 
muvozanatni maqsadida uch geotexnologik holat mavjud :oksidlovchili kislotali 
uranil sulfat kompleksli UO
2
SO
4
–UO
2
(SO
4
)
2

---

2-maydonlardaoksidlovchisizkislotavakarbonatlida 
oksidlovchilar 
(trikarbonaturanil maydonlarida [UO
2
(CO
3
)
3
]
4
).Dikarbonat uranil ko’rinishidagi 
konlarda pH 6.5-6.7oraliqda bo’lganda aralashmada uranni chiqishi uchun 
oksidlovchi bilan sulfat kislotani qo’llash termodinamik to’g’ridir ,toki pH 5 dan 
kichik va karbonatli, sulfat komplekslari ko’rinishida joylashgandagina, uranilsulfat 
ko’rinishida 
Joylashganda pH 4.5-4 bo’lsa oksidlovchisiz qo’llasa bo’ladi.Karbonatli 
usulda esa pH 7.5-8.5 da uranni aralashma tarkibida chiqishi aniqlangan. Qattiq 
ishqoriy qaytaruvchi muhitda uranni ishqorlash mumkin emas. Ishqorlovchi 
aralashmalar bilan vanadiy tarkibli minerallarning o’zarota’siri keying reaksiya 
tenglamasiga muvofiq: 
Termodinamik 
muvofiqlik 
uchun 
vanadiyni 
ishqorlashning 
uchta 
geotexnologikusulimavjud:VOSO4 mono sulfat kompleksli maydonda yotganda 
oksidlovchili va oksidlovchisiz sulfat kislotali, H
2
VO
4 
degidrovanadat ionli 
maydonda esa karbonatli oksidlovchili.Qattiq fazadagiV2O4 va V(IV+V) oksidli 
karbonatli muhitda oksidlovchisiz ishqorlash samarasizdir, sulfidli aralashmalarni 
qo’llash esa haqiqtdan yiroq. Uranil vanadate konlarini ishqorlash sohasiga 
vanadiyning aralashmali fazali maydoniga ko’chirilib,uranni hisoblash tizimiga 
o’tkaziladi,misol uchun karnotit K
2
(UO
2
)
2
*(VO
4
)*3H
2
O da spvusulini U va V2 
birvaqtda qazib olishda q’ollash cheklanganligi uchun asosan sulfat kislotali usul 
qo’llaniladi. 
Selen formaliminerallar bilan ishchiaralashmanibir-biriga ta’sirini ifodalovchi 
reaksiya tenglamasi: 
Oksidlovchi bilan sulfat kislotali ishqorlash FeSe
2
(r)+2.5O
2
(r)+H
2
O(J)----
2H
2
SeO
3
(P-P)+Fe
2
+; 
Oksidlovchilar bilan karbonatli ishqorlashda Se(k)+O
2
(r)+H
2
O(J)-----SeO
3 
2-
+2H+(P-P); 
Sulfidli ishqorlashda 4Se(k)+S
2
-(p-p)+4OH-(P-P)------4HSe-(P-P)+SO
2
-4(P-
P) Termo dinamik muvofiqlik uchun selenni ishqorlashda uch xil geotexnologik usul 
qo’llaniladi: sulfatkislota va oksidlovchi ,selen kislotasi va qisman gidro selenidioni 
hosil bo’lganda:oksidlovchi karbonat bilan ,selenid ioni va gidroselenid 
maydonlarida joylashgan;sulfidli–gidroselenidioni maydonida.Tadqiqotlar shuni 
ko’rsatdiki oksidlovchilar: kislorod va vodorod periks selenni element formasidan 
suyuq holatga o’tkazish uchun yetarli samarali emas.Jarayon kuchli oksidlovchilar: 
gipoxlorid va qisman gaz ko’rinishidagi xlordan foydalanilganda tezroq kechadi. 
Selenni ishqorlashda oksidlovchisiz sulfst kislota va oksidlovchisiz karbonatli usul 
muvaffaqiyatsizdir.Polimetall ruda konlaridan selenni ishqorlab olishda kuchli 
oksidlovchilarni sulfat kislota va karbonatli holda qo’llash uran,molibden ,reniy 
,vanadiy geokimyoviy usul bo’yicha to’laqonli moskeladi, sulfidli ishqorlash faqat 

---

reniy uchundir. Bu turdagi molibden, reniy ,uran ,vanadiy kabi polyvalent 
elementlarni birgalikda ishqorlash uchun sulfat kislotali oksidlovchi bilan karbonatli 
oksidlovchi bilan geokimyoviy usullari ko’proq samarali. SPV jarayoni 
geotexnologik usulda qabul qilingan termodinamik qiymatlarni haroratni 50 gradus 
selsiygacha ko’targanda ham qolgan qiymatlaro’zgarmasligi kerak. 
Monovalent 
gruppa 
foydali 
komponentlarini 
ishqorlashda 
(skandiy,ittriy,lantanoidlar) ularning ruda konsentratsiyalarini va neytrallashuv 
to’siqlarinio’zaro bog’liqligini hisobga olish kerak.SHuning uchun spvusulida 
ishqorlash uchun ularni sulfat kislotada ajratib olish imkoniyatiga asosiy rolni 
qaratish kerak.pH 5.0-4.5 gacha pasayganda skandiy oksidining aralashuvi tezda 
ortib ketadi va bunda past neytralli qatlam suvlari uchun bikorbanat komplekslari 
xarakterli bo’lib, ScOH
2
+ monogidroksidli ionikam kislotalimuhitda Sc3+ kationiga 
almashadi.SHunga qiyosan lantanoidlarva ittriy rudalarinisulfatkislota bilan 
ishqorlash samarali natijalar beradi.Barcha noyobyermetallari mono sulfat 
komplekslarini MeSO
4
yuqori ko’rinishini namoyon etib, kislotalik muhiti ortishi 
bilan o’z navbatida mustahkamligi ham ortadi. Ittriy va lantanoidlar korbonatli 
komplekslari uchun yuqori konsentratsiyali CO
2
(0.1-1.0mol/kgtartibdaH2O)va 
ishqorlash muhiti darajasi(pH 10-11) bo’lishi talab etiladi,bikorbonatli tizimda esa 
bu YOSI usulini qo’llash amaliyotda 
samarasiz. SHuning bilan birga aralashma tarkibidan oyobyer metallarini 
chiqishi uchun qattiq karbonatli reagentlarni foydalanish (Na2CO3 va K2CO3 
aralashmalari) talab etiladi, usulda ko’rsatilgan yuqori Ph muhiti ta’minlanishi 
kerak. Bu ko’rinishdagi termodinamik yuqori samaraga erishish uchun skandiy, 
ittriy va lantanoidlarni ishqorlashning to’g’ri geotexnologik usulni tanlash lozimdir. 
“Uchquduq tipi”dagi rudadan foydali qazilmani ishqorlashning fizik-
kimyoviy sharoitlarini baholashda o’zgargan geotexnologik usulga fizik-kimyoviy 
texnologiyani moslashtirish (Ph va Eh muhitlarniboshqarish,foydaliqazilma 
tarkibi,karbonatliligi), oksidlab ishqorlashni oshirish uchun termodinamik hisoblar 
xizmat qiladi.Bu usul asosan ruda komplekslaridan foydali qazilmani qazib olish 
ungabo’lgan fizik-kimyoviy texnologiya talabining o’zgarishiga mos holda 
foydalaniladi. 
SHuning uchun yer osti ishqorlashga ko’p ta’sir etuvchi omillarni 
aniqlash,tabiiy-sanoat tizimida tabiiy va sanoat komponentlarini o’zaro aloqasini 
miqdor va sifat baholash uchun konning geotexnologik sharoitlarini o’rganish 
zarurdir. Omillarni tanlagandan keyin yer osti ishqorlashni qo’llashning prinsipial 
mosligini aniqlanadi,aniq geologik va gidrogeologik sharoitlarda YOSI usuli 
mosligi talab etiladi xolos.