8-mavzu. Lingvistik tahlil metodlari
Reja:
1.
Statistik
tahlil usuli
2.
Struktural (sistemaviy) tahlil usuli
3.
Substansial (formal-funksional tahlil metodi)
4.
Transformatsiyalash (aylantirish) usuli
5.
Komponent tahlil usuli
6.
Eksperimental (instrumental) fonetik tahlil usuli
Bu usul asosan har xil katta-kichiklikdagi matnlarda ayrim-ayrim lisoniy
hodisalsrning ( tovush, harf, bo‘gin, so‘z, olinma va o‘zlashmalar,
yangi va
eskirayotgan so‘z-u qo‘shimchalar, har xil qurilmalar v. h. ) qo‘llanilish miqdorini
aniqlash uchun qo‘llaniladi. Bu usul tadqiqotchini qiziqtirgan hodisa, uning
xillarining ma’lum bir turdagi matnda ishlatilish miqdorini sanash va mutanosiblik
(proporsiya) asosida qo‘llanilish chastotasini aniqlashga xizmat qiladi. Uning
natijalari til ta’limida lisoniy birliklarning berish
tartibini va bosqichlarini
belglashda, lug‘at, qo‘llanma va mashina tarjimasi dasturlarini tuzishda juda ham
foydalidir.
Bu usul fahmiy-nominalistik-materialistik metodologiyaga tayanadi.
O‘zbek tilshunosligida statistik tahlil usullari bilan jiddiy shug‘llangan
olimlar Ilya Kissen (adabiy nutqda faol so‘zlar chfstotasi), Bahrom Bafoyev (Mir
Alisher Navoiy asarlari leksikasi) va Sunnatilla Rizayevlardir (harf, tovush, so‘zlar
chastotasi). O‘zbek tili tarixiy yodgorliklarining, ayrim adiblar asarlarining lisoniy
xususiyatlari tavsifiga bag‘ishlangan kopgina ishlarda statistik usuldan keng
foydalaniladi.
Struktural (sistemaviy)
tahlil usuli
Mohiyatan xilma-xil bo‘lib, kamida uning to‘rt ko‘rinishi tilsunoslikning
mustaqil yo‘nalishi sifatida e’tirof etiladi. Bular:
1) deskriptiv tahlil usuli va
tilshunosligi,
2) glossematik tahlil usuli va tilshunosligi,
3) funktsional tahlil usuli va tilshunosligi,
4) generativ tahlil usuli va tilshunosligi.
Bir-biridan tub farq qiluvchi, turli maqsadni ko‘zlovci bu tahlil usullarini
birlashtiruvchi tamoyillar quyidagilardir:
- tilga ijtimoiy-ruhiy hodisa sifatida yondashish,
- til (lison)
va nutqni izchil farqlash,
- til(lison)ni semiotik, ya’ni shartli belgi (ishora, ramz)lar sistemasi sifatida
tushunish,
- lisoniy birliklar mohiyatini birliklarning o‘zidan emas, ularning
paradigmatik, sintagmatik va iyerarxik munosabatlari orqali aniqlash, shu bilan
uzviy bog‘liqlikda lisoniy tizimda oppozitivlik-u paradigmalar
tahlil va tavsifiga
asosiy e’tibor qaratish,
- lisoniy birlik va hodisalarning material-moddiy tomoniga kam e’tibor
berib, asosiy diqqatni semantik-funksional tomoniga qaratish.
Shular bilan bu yo‘nalishlar orasidagi asosiy umumiylik tugaydi. Lekin
shuni alohida ta’kidlash joizki, yuqorida sanab o‘tilgan umumiyliklar ham har bir
yo‘nalishda har xil tushuniladi. Chunonchi, lison va nutq deskriptiv lingvistikada
(Amerika
strukturalizmida)
ham,
glossematikada
(Kopengagen/Daniya
tilshunosligida) ham farqlanadi. Lekin bu ikki yo‘nalishda lison va nutq tamoman
boshqacha-boshqacha tushuniladi va ularni ko‘pgina holatlarda hatto qiyoslash,
solishtirish mumkin emas. Shu bois tilga semiotik sistema sifatida yondashib,
insoniy nutqiy faoliyatda UMIS sifatida tushuniladigan
lison va YaHVO sifatida
qaraladigan nutq hodisalarini izchil farqlovchi struktural tilshunoslik (lingvistik
strukturalizm) o‘z ichida o‘nlab tahlil va tadqiq usuli va yo‘nalishlarga ega bo‘lib,
bu haqda jild-jild tadqiqot-u tavsivlar yaratilgan, ulardan bir qismi bu qo‘llanmada
ham eslatildi.
Struktural tahlil usulida (va bilan aloqador bo‘lgan tipologik, komponent,
kontekstual v. b. lison va nutq hodisalari farqlanadigan tahlil usullarining
barchasida) idrokiy-dialektik-idealistik metodologiya
yetakchilik qiladi va
nominalistik-marerialistik unsurlardan ham xoli emas.
Bu tahlil usuli bilan fanimizda Sergey Ivanov, Shavkat Rahmatullayev,
Iristoy Qo‘chqortoyev, Abduhamid Nurmonov,
Nizomiddin Mahmudov, Odiljon
Bozorov, Ra’no Sayfullayeva, Baxtiyor Mengliyev,
Muhabbat Qurbonova kabi
olimlar, ularning ko‘p sonli shogird va izdoshlari shug‘llangan va
shag‘ullanmoqda. Shu tahlil usuli zaminida o‘zbek fanida zotiy (substansial,
formal-funksional) lingvistik tahlil, semantik sintaktik tahlil usullari shakllandi va
rivojlanmoqda.
