9-мавзу. Глобаллашув ва глобал муаммоларнинг фалсафий жиҳатлари Глобаллашув – янги фалсафий мавзу

9-мавзу. Глобаллашув ва глобал муаммоларнинг фалсафий жиҳатлари
Глобаллашув – янги фалсафий мавзу. Минг йиллигимизнинг охирига келиб, инсоният тарихида дунёдаги ҳаётни умуман бошқа йўналишга буриб юборган глобаллашувни гувоҳи бўлдик. “Глобализация”- “глоуб (инглизчадан “глобе”, яъни ер шари), “глобал” (“глобал”, яъни бутун дунёга тегишли) ва “глобаллашув” (“глобализе”, яъни бутун дунёга тарқалиши) сўзларидан келиб чиққан. Глобаллашув атамаси дастлаб ХХ асрнинг 80-йиллари бошларида иқтисодий соҳада содир бўлган ўзгаришларни юзага келтирган омил сифатида америкалик олим Т.Левиттнинг 1983 йилда “Гарвард бизнес ревью” журналида эълон қилган мақоласида қўлланилган эди. Т.Левитт йирик трансмиллий корпорациялар ишлаб чиқарадиган турли-туман маҳсулот бозорларининг бирлашув жараёнларини “глобаллашув” деб атаган¹.
Глобаллашувнинг илмий муаммо сифатида ўрганиш жараёни эса Роланд Робертсон томонидан 1985 йили унинг жаҳонни ягона бир бутун қилиш мақсадига қаратилган объектив жараёнларнинг мажмуаси сифатида аниқланган давридан бошланган.² Бу тушунчага ана шу пайтдан бошлаб то ҳозиргача турлича қарашлар давом этиб келмоқда. Глобаллашув жараёни ахборот инқилоби, айниқса, интернетнинг ривожланиши ҳамда молиявий бозорларнинг интеграциялашуви билан узвий боғлиқ. Бугунги кунда глобаллашув атамаси шунчалик машҳур бўлиб кетганганки, уни ХХИ аср маҳсули десак муболаға бўлмайди. Шу ўринда, изоҳлаш учун хилма-хил ёндашувлар, назариялар, парадигмалар ишлаб чиқилган бўлиб, уларнинг ҳаммасини шарҳлаб қуйидаги хулосага келиш мумкин: глобаллашув ҳалқлар, мамлакатлар трансформацияси, инсониятнинг бир бутунликка интеграциясини келтириб чиқаради. Шу маънода, муайян жамият ўзидан етук деб ҳисоблаган бошқа жамиятнинг мафкура, қарашлар, илмий-техникавий, маданий ютуқларни ўзлаштириши глобаллашув таъсири остида бўлади. Шу борада, кимдир буни жаҳоннинг янги таркиби шаклланишида халқларнинг яқинлашувига, иқтисодий фаровонликка ижобий таъсир этади, деб (К.Омаэ, П.Дракер, Т.Питерс, С.Рейсмит, С.Хантингтон ва б.) ҳисобласа, бошқалар (З.Бауман, Н.В.Загладин, Ф.Фукуяма, Г.П.Мартин, Х.Шуман, М.Г.Делягин, В.И.Добреньков ва б.) глобаллашув миллийликнинг йўқолиши, бир мамлакатнинг бошқа йирик илмий салоҳиятга эга бўлган давлатларга қарамлигини оширади деб қарайдилар.
Шу аснода нафақат оддий ўқувчи, балки ўз мустақил мушоҳада-мулоҳазасига эга бўлган одамларда ҳам глобаллашув жараёни таъсирида жаҳоннинг янги таркиби ёки бўлмаса миллатларнинг тотувлигини таъминловчи маданияти, маънавияти қандай бўлиши тўғрисида гумон-шубҳалар, иккиланишлар пайдо бўлиши табиий.
Бир неча йиллик тадқиқотлари натижасида А.Чумаков “Глобаллашув ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларнинг, маънавий қадриятлар, дунёқараш йўналишларини универсаллашувига олиб келиши билан бирга, анъанавийлик, ўзига хослик ва маданий хилма-хилликни сақлашни истисно қилмайди”³ , - деган хулосага келади. Бундай даврда шахс мураккаб ижтимоий муҳит шароитида фаолият кўрсатишга мажбурдир.
Бундан ташқари, глобаллашув масаласига оид замонавий баҳслар ушбу муаммони янада чигаллаштириб юбормоқда ҳамда янги муқобил ғоя, назарияларнинг пайдо бўлишига туртки бермоқда. Жумладан, “Француз олими Жак Ле Дюмги қуйидаги ёндашувларни ишлаб чиқади:

1. 
   Либерал ёндашув. Глобаллашув фақатгина объектив жараён эмас, фойдали феномен сифатида иқтисодий, ижтимоий самарадорликка олиб келади;
   
2. 
   Маданий ёндашув. Миллий маданиятлар инқирози тарихий жамиятлар тўқнашуви, “чатишган маданият” нинг пайдо бўлиши”⁴.
   

Юқоридаги ёндашувлардан фарқли ўлароқ Голланд тадқиқотчиси Я.Н.Питерс глобаллашувни изоҳлашда қуйидаги парадигмалар типологиясини таклиф этади.

1. 
   “Цивилизациялар тўқнашуви. Турли маданиятга мансуб жамият мамлакатларининг конфронтацияси;
   
2. 
   “Макдональдлашув”. Трансмиллий компаниялар амалга ошираётган модеринизация остида (вестернизация, европеизация, американизация) маданиятлари гегемонлашуви.
   
3. 
   “Гибридлашув”. Ҳалқаро муносабатлар остида умумий, аралаш маданиятнинг пайдо бўлиши”⁵.
   

Шундай қилиб, глобаллашув кўп қиррали жараён бўлганлиги учун уни шарҳлашда анча муаммоларга дуч келамиз. Буни бартараф этиш мақсадида жаҳонда глобаллашув таъсири остида бўлаётган жараёнларни тўлиқ ва мукаммал таҳлил этиб кўришга тўғри келади.