9-mavzu: mikroorganizmlar genetikasi dars rejasi: 1

---

9-MAVZU: MIKROORGANIZMLAR GENETIKASI 
 
DARS REJASI: 
 
1.
 
Mikroorganizmlar genetikasi haqidagi umumiy tushunchalar 
2.
 
Mikroorganizmlar genetipi va fenotipi, irsiy o’zgaruvchanlik 
3.
 
Bakteriyalardagi transformatsiya va transduksiya 
Mikroorganizmlarda ham, xuddi boshqa tirik jonivorlardagi kabi, 
muayyan turga xos belgilar nasldan-naslga o‘tadi. Lekin tashqi muhit ta’siri 
ostida bir turdagi morfologik, fiziologik xossalar o‘zgarishi mumkin. 
Masalan, Lui Paster kuydirgi qo‘zg‘atuvchisida sun’iy yo‘l bilan qaytmas 
o‘zgarishlar hosil qildi va shu kasalliklardan saqlaydigan vaksinalar ishlab 
chiqdi. N.F.Gamaleya oziq muhitiga litiy xlorid qo‘shilganida vabo 
vibrionining morfologiyasi o‘zgarishini kuzatdi. Bu misollar yashash 
sharoitiga qarab mikroorganizmlar o‘z xossalarini o‘zgartira olishini 
ko‘rsatadi. 
Irsiyat bilan o‘zgaruvchanlik bir-biri bilan chambarchas bog‘liq ikki 
protsess bo‘lib, tiriklikning asosini tashkil etadi. Hozirgi vaqtda 
mikroorganizmlarning irsiy xususiyatlari va o‘zgaruvchanligi boshqa 
organizmlarnikiga qaraganda yaxshi o‘rganilgan. 
1925 yilda G.A.Nadson va G.S.Filippov achitqi zamburug‘lariga 
rentgen nurlarini ta’sir ettirib, yangi mutatsiyalar(mutantlar) olishga 
muvaffaq bo‘lganlar. Ulardan keyin 1928—1932 yillarda M.N.Meysel 
achitqilarga xloroform va kuchsiz sian tuzlari ta’sir ettirib, yangi mutatsiyalar 
(mutantlar) olgan. Mikroorganizmlarda genetika qonuniyatlarini o‘rganish 
muhim ahamiyatga ega, chunki bakteriyalarning tez bo‘linishi va naslining 
nihoyatda ko‘p, mayda bo‘lishi va kam joyni egallashi ularni nihoyatda 

---

qulay ob’ekt qilib qo‘yadi. Masalan, ichak tayoqchasi ko‘payar ekan, har 
15 minutda bo‘linib turadi, bitta hujayra naslining soni 12-24 soatdan keyin 
1 mm
3
da 24 milliardga yetadi. 
Mikroorganizmlarda fenotipik (nasldan-naslga o‘tmaydigan) va 
genotipik (nasldan-naslga o‘tadigan) o‘zgaruvchanlik farq qilinadi. Bular 
hujayraning ikki asosiy xususiyati: genotipi bilan fenotipiga bog‘liqdir.