9-mavzu. Pedagogik fikrlarning sho‘ro davridagi rivoji.
1.Pedagogika fanining sho‘ro davridagi rivoji.
2.Abdulla Avloniyning pedagogik qarashlari.
3.S.R.Rajabovning ijtimoiy-pedagogik ta’limoti.
JADIDCHILIKDA TA’LIM – TARBIYA MASALALARI
Buyuk mutafakkir Abdulla Avloniyning merosini o‘rganishda professor
Begali Qosimovning xizmatlari alohida o‘rin tutadi. Buyuk bir ummon bo‘lgan
ilmiy-pedagogik va adabiy merosni faqat badiiy tahlil etish yetarli emas.
Avloniyning pedagogik merosi ilmiy-amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, undan
samarali foydalanishning metodologik asoslari yaratilishi maqsadga muofiqdir.
Zero, Islom Karimovning “O‘zbekiston taraqqiyotining o‘ziga xos yo‘li”
1
asarida ko‘rsatilgan mamlakatimiz taraqqiyotining ma’naviy-axloqiy negizlaridan
biri “milliy qadriyatlarni o‘rganish va rivojlantirish” ekanligi, “tarixiy xotirasiz
kelajak yo‘q”ligi haqidagi ta’limoti o‘tgan davrda amalda o‘z isbotini topdi.
Abdulla Avloniyning: “Tarbiya biz uchun yo hayot – yo mamot, yo najot- yo
halokat, yo saodat yo falokat masalasidir”, - degan. Buyuk marifat-parvarning bu
so‘zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo‘lgan
bo‘lsa, hozirgi kunda biz uchun ham shunchalik, balki undan ham ko‘ra muhim va
dolzarbdir,
2
“deb ta’kidlaydi I. Karimov".
Uning “Turkiy guliston yoxud axloq”
3
asarida Sadiy SHeroziyning
“Guliston”, “Bo‘ston”, Alisher Navoiyning “Hayratul abror”dagi didaktik uslub,
anana davom ettiriladi. Lekin “Turkiy Guliston yohud axloq” asarida tarbiyaning
davr talabiga mosligi qonuniyati o‘z ifodasini topgan. Ana shu pedagogik
qonuniyatga asosan yataratilgan sher, rivoyat, hikoyatlarda tarbiyaning mohiyati,
tarbiya jarayonining qoidalari, metodlari, vositalari badiiy, publistik usulda
yoritilgan. U tarbiya kishi tug‘ilgandan umirining oxirigachadavom etadigan izchil
jarayon ekanligini takidlaydi. Tarbiya yoshlikdan berilsa samarali bo‘lishi haqida:
“Kerak tarbiya yoshlikdan demak
1
Ulug‘ bo‘lur lozim kelur g‘am yemak”
4
Abdulla Avloniy oila va maktab tarbiyasining o‘zaro bog‘liqligi va
tarbiyachilarning o‘zi tarbiyalangan bo‘lishi kerakligi haqida ilmiy g‘oyani
asoslaydi. Yoshlarni har tomonlama kamol toptirishda axloqiy, aqliy, jismoniy,
estetik, mehnat tarbiyasini uyg‘un amalga yoritadi. Milliy tarbiyani mohiyatini,
mazmunini umumlashtirgan “Turkiy Guliston yohud axloq” asari tarbiya
nazariyasini o‘rganishda muhim qo‘llanma bo‘ladi.
Olman olimi Xofman takidlaganidek pedagogika fani “tarbiya haqidagi donolik”,
“tarbiya haqidagi g‘oyalar” va “pedagogika” kabi taraqqiyot bosqichlarini bosib
1
Karimov I.A “O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li” - Toshkent: O‘zbekiston,
1996...-36-85
2
Karimov I.A “Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch” - Toshkent: Ma’naviyat, 2008...-62 b
3
Avloniy A “Turkiy guliton yoxud axloq” - Toshkent: O‘qituvchi, 1995.
4
Avloniy A “Tanlangan asarlar” - Toshkent: Ma’naviyat, 2006. 2-jild 38 b
o‘tgan. Ana shu rivojlanish bosqichini o‘zbek xalqi-ning pedagogika tarixi
taraqiyotidaham ko‘rish mumkin. Inchunun Abdulla Avloniy merosida
“pedagogika” yani “bola tarbiyasining fani” deb ta’riflaydi.
Allomaning tarbiya haqidagi ta’limotining o‘ziga hosligi shundaki,
tarbiyaning falsafiy, psixologik, sotsiologik, iqtisodiy va ma’naviy pedagogik
jihatlarini asoslaydi. Haqiqatdan, tarbiyalanganlik darajasini aniqlashda Sharqda
malum va mashhur bo‘lgan qiyofa ilmidan ham foydalaniladi. Insondagi “yaxshi
hulq”ni, “axloq hulq, yaxshi hulq, yomon hulq, badan tarbiyasi, fikr tarbiyasi,
axloq tarbiyasi, matonat, diyonat, nazorat, say va g‘ayrat, riyozat, shijoat, qanoat,
sabr, intizom, vijdon, iffat, hayo, iqtisod, ffaqir, munislik, sadoqat, adolat,
muhabbat” kabi fazilatlarni “yomon xulq”qa qiyoslaydi. Kitobxonni “adovat,
g‘iybat, dangasalik, haqorat, hasad, nifoq, tama, zulm” kabi illatlarda
nafratlanishga undaydi, hayotiy misollar orqali tushuntiradi.
Abdulla Avloniy ilm va tarbiya uyg‘unligini ilm “insonlarning madori”
hayoti, rahbari, najoti, “dunyoning izzati”, “inson uchun g‘oyat oliy va muqaddas
bir fazilat” ekanligini takidlaydi. U nodonlik va jaholatga qarshi qahru g‘azab izhor
etadi, fojia va baxtsizliklar ilmsizlikda ekanligini hayotiy misollarda yoritadi.
Mutafakkirning bu boradigi ilmiy merosi pedagogika fanlarini o‘qitishda didaktika
va tarbiya nazariyasidan foydalanish bo‘lajak o‘qituvchilarni ta’lim- tarbiyaning
ijtimoiy mohiyatini tushuntirishda samarali vosita bo‘ladi. Malumki, mavjud
pedagogika darslari bayonchilikka asoslangan. Jahonning ilg‘or tajribasida
pedagogik jarayon qonuniyatlarini hayotiy lavhalar, badiiy asarlar namunasida
tushuntirish ananasiga aylangani fikrimiz dalilidir.
Abdulla Avloniy merosidagi ikkinchi bir yo‘nalish oila va maktabning bola
tarbiyasidagi vazifalarini, burchini ilmiy va badiy lavhalarda ifodalaydi.
Demak, Abdulla Avloniyning ilmiy merosida pedagogika fanlarini o‘qitishda
didaktika va tarbiya nazariyasining asosiy mazmuni sifatida foydalanish maqsadga
muvofiqdir. Bo‘lajak tarbiyachilarga tarbiyaning ijtimoiy va gnesiologik asosini
tushuntirishda samarali vositadir. Zero, mavjud pedagogika darslari quruq
bayonchilikka asoslangan. Jahon tajribasida pedagogik jarayon qonuniyatlarini
hayotiy lavhalar, tasvirida badiiy misollar bilan tushuntirish qoidaga aylangani
fikrimiz dalilidir.
Ikkinchidan, tarbiyaning ijtimoiy xususiyati inchunun oila va maktabning
tarbiyaviy vazifalarini, burchini ilmiy va badiiy lavhalarda ifodalaydi. “Oila
munozarasi” ota-onaning bola tarbiyasiga har-xil yondashuvi ko‘rsatilsa, “Ahmad
ila otasi”, “Soqi ila onasi” qisqa hikoyasida ota-onaning tarbiyada to‘g‘ri yo‘l
tutgani aks ettirilgan. “Maktab”, “Maktabga davat” sherlari va o‘zi yaratgan
darslarida yoshlarni ilmli qilishda maktabning tutgan o‘rni maht etiladi. YAni,
buyuk marifatparvarning ilmiy xulsasidan oila pedagogikasini o‘rganishda
samarali foydalanish mumkin.
Uchinchidan, Angiliya, Germaniya, Amerika, Chexiya kabi malakatlarda
XVII-XVIII asrda milliy tarbiya rivoj topdi. Bu mamlakatlarning iqtisodiy,
ma’naviy qudratini va siyosiy mavqeyini oshirishga asos bo‘ldi. Shu
mamlakatlarda milliy tarbiya namunasida Rossiyada ham XIX asrda pedagogika
rivojlandi. Bir necha ming yillik tarixga ega bo‘lgan bizning mamalaktimizdagi
xonlar o‘rtasidagi kurash tanazzulga olib bordi, mamlakat mustamlakaga aylandi.
Bu illanti qalbdan anglagan marifatparvarlar xalqimizning milliy g‘ururini tarkib
toptirishda kurash olib bordilar. Ko‘plari millatchi sifatida qatl etilganligi fikrimiz
dalilidir. Shu tariqa A. Avloniy millatini “uyqudan uyg‘otish”ga hayqiriq bilan
chiqdi. Avloniyning milliy g‘ururni madh etuvchi asarlari adabiyotda alohida
o‘rin tutadi. “Ittifoq ila yashar, ag‘yor, bizda ittifoq”
2
(1-jild 1 b) deb
mustamlakachilarining inoqligi, halqimizdagi nifoq qaramlikka olib borganini
ko‘rsatadi. Bu fikrni quyidagi misralar yanada aniq ifodalaydi.
“Ittifoqu ilmsizlik bizni hijron aylayur,
Marifatsiz ketdi qo‘ldin har na yo‘qu borimiz”
1
55
Mutafakkirning “Adabiyot yohud milliy sherlari” milliy g‘oya,
milliy g‘urur, vatanni iftixori haqidagi nidodir
Do'stlaringiz bilan baham: |