Абдуманнопов с текширди назарова

Ҳар бир шахс тури маълум касбий муҳитга йўналтирлган идеалистик тур - моддий буюмлар яратишга технологик жараён ва техник қурилмалар, иқтидор - ақлий меҳнатга, ижтимоий - иқтисодий меҳнат билан ўзаро алоқага, конвенционал аниқ тузилган фаолиятга, ишбилармонлик - одамларга раҳбарлик ва бадиий - ижодга.

• Ҳар бир шахс тури маълум касбий муҳитга йўналтирлган идеалистик тур - моддий буюмлар яратишга технологик жараён ва техник қурилмалар, иқтидор - ақлий меҳнатга, ижтимоий - иқтисодий меҳнат билан ўзаро алоқага, конвенционал аниқ тузилган фаолиятга, ишбилармонлик - одамларга раҳбарлик ва бадиий - ижодга.
• Ҳар бир шахс тури модели қуйидаги схема бўйича тузилади: мақсадлар, қадриятлар, қизиқишлар, қобилиятлар, исталган касбий роллар мумкин бўлган ютуқлар, карьера ва бошқалар. Кейинги касбларнинг тизимлаш қобилиятларини ҳисобга олишга асосланади. Талаб этиладиган қобилиятлар бўйича касбларни тизимлаш бўйича бир неча бор уринишлар бўлган. Дастлаб, 1953 йилда Д Патерсон томонидан таклиф этилган. Касблар тизимлашга тўхталиб ўтамиз. У жуда кенг тарқалган бўлиб, тизимлаш асосини 9 та турли қобилиятлар ташкил этади. Миннесота Оcупатионал Ратинг Сcале (МОРС) ёрдамида касбшунос психологлар томонидан 432 та касб танлаб олиниб, қуйидаги 7 та гуруҳга ажратилади.

Академик, механик, ижтимоий, диний, мусиқавий, артистлик ва жисмоний гуруҳлардир. Тадқиқот натижаларини умумлаштириш натижасида 432 касбни 214 та намунага келтирилди, улардан 137 таси битта касб мутахассисликка қолган 77 таси иккитадан 18 тагача, мутахассисликни бирлаштиради.

• Академик, механик, ижтимоий, диний, мусиқавий, артистлик ва жисмоний гуруҳлардир. Тадқиқот натижаларини умумлаштириш натижасида 432 касбни 214 та намунага келтирилди, улардан 137 таси битта касб мутахассисликка қолган 77 таси иккитадан 18 тагача, мутахассисликни бирлаштиради.
• Е.А.Климов ишлаб чиққан касблар тузилмаси ҳам кенг тарқалган. Меҳнат объктига кўра 5 та касб турлари ажратилади.
• Инсон - табиат (Т). Бу тур намоёндалари ўсимлик ва ҳайвонот микроорганизмлар ва улар яшаш шароитлари билан ишлашади. Масалан, мева - сабзавот устаси, аграном, зоотехник, ветенар, микробиолог.
• Инсон - техника (Т). Ишчилар жонсиз техник меҳнат объектлари билан ишлашади. Масалан, техник, механик, мухандис механик, муҳандис электрик, техник технолог ва ҳоказо.
• Инсон - инсон (И) бунда ижтимоий тизимлар, ахлоқий гуруҳлар, турли ёшдаги инсонлар билан ишлаш назарда тутилади. Масалан, озиқ - овқат маҳсулотларини сотувчиси, сартарош, шифокор, ўқитувчи ва бошқалар.
• Инсон - белгилар тизим. Табиий ва сунъий тиллар, шартли белгилар, рамзлар, рақамлар, формулалар касб тури намоёндаларини қизиқтирувчи предметлар олами ва бошқалар. Масалан, дастурчи, чизмачи - картаграф, математик, тилшунос, нашриёт муқаррири.

Инсон - бадиий образ (Б). ҳодисаларни бадиий акс этиши далиллари - мана шу нарсалар бу касб тури вакилларини қизиқтиради. Масалан, рассом декаратор, рассом - реставратор, мусиқа асбобларини созловчи, балет артисти, консерт ижрочиси, актёр ва бошқалар.
Бу бешта касб турлари мақсадлар белгисига кўра 3 та синфга бўлинади.
Гностик касблар (Г) (қадимги юнончадан “гносис” билим);
Ўзгартирувчи касблар;
Қидирувли касблар;
Асосий иш қуролларига кўра ҳар қайси синф доирасида 4 та билимни ажратиш мумкин.
Қўл меҳнати касблари;
Машина қўл меҳнати;
Автоматлашган ва автоматик тизимлар қўлланиши билан боғлиқ касблар;
Функционал иш қуроли билан боғлиқ касблар.

• Таснифлашнинг яна бир камчилиги шундаки, касблар олами ниҳоятда ўзгарувчан, шунга кўра касбларнинг меҳнат мазмуни ҳам ўзгарувчан хусусиятга эга. Бу эса касбларни тизимлашга нисбатан ноаниқликни келтириб чиқаради ва касбий танловни касбий маслаҳат жараёнига киришни қийинлаштиради. Маълумки, касбий таълимнинг барча касблар бўйича олиб бориб бўлмайди ва касбий фаолият турларининг мураккаблик даражаси, шароитлари, воситалари, мазмуни жуда фарқланади. Ўқув касбларнинг маълум белгилари, сифатларини таснифлаш ва малака даражаларини аниқлаш бўйича илмий асосланган танлов лозим. Ўқув касблар рўйхати бунинг натижаси бўлиши керак ва шу асосда мутахассислар тайёрлаш шакллари аниқланади. Бу корхоналардаги қисқа муддатли тайёргарлик, касб мактабларида ёки олий ўқув юртларидаги ўқиш бўлиши мумкин.
• Ўқув касблар рўйхатига шунингдек, касбларнинг тарқалганлиги, оғир ва зарарли меҳнат шароитлари бўлган ишларга қарши кўрсатмалар, шунингдек ёшдаги чеклашлар таъсир этади. Касбий таълим учун ўқув касблар рўйхатини танлаш доимо долзарб бўлади ва албатта бу рўйхат илмий асосланган гуруҳлашга эга бўлиши керак ҳамда кам сонли бўлиши лозим. Малакали ишчиларнинг тайёргарлигини такомиллаштириш мақсадида ўқув фанларини гуруҳлаш масаласи биринчи марта С.Я.Батишев томонидан кўриб чиқилган эди. Касбларнинг бўлиниш белгиси сифатида қуйидагилар кўриб чиқилди:

• Касбий таълим иқтисодиётнинг касбларга бўлган эҳтиёжи ва тарқалганлиги асосида ўқув юртларида мутахассисликларни тайёрлаш учун мўлжалланган касбларни таснифлашга муҳтож. Бу борада қуйидагича иш олиб борилмоқда, 1987 йилда касбий технологик таълим тизимида ишларини ривожлантириш учун навбатдаги касблар рўйхати тасдиқланган эди. Унга кўра, ўқув касбларининг умумий сони 1123 тагача қисқартирилган эди. Ўқув касбларини лойиҳалаштиришда шахс омили муҳим ҳисобланади. Охирги йилларда “малака” тушунчаси ҳам сезиларли ўзгарди.
• Ишчи малакасига маълум мутахассислик бўйича билим, кўникмалардан ташқари кенг касблар доираси учун зарур бўлган муҳим касбий сифатлар ҳам киради. Муҳим касбий сифатларга масъулият, ишончлилик, киришимлилик, ҳамкорлик қобилияти, мустақил қарор қабул қилиш қобилияти киради.