Adabiyot va sa’atni sevuvchi, so’za usta ayollardan bo’lgan

Tayanch  tushunchalar: 

maqola, muammoli maqola mundarijasi, maqola 

qurilishi, adabiy-tanqidiy maqola, axborot maqola, siyosiy maqola, publitsistik 

maqola, obzor maqola, tadqiqot maqola, iqtibos, bahs-maqola, maqola shakli. 

 

Adabiy-tanqidiy suhbatning o’ziga  xos xususiyatlari.

   

 

 Yevropada nisbatan qadimgi deb hisoblangan adabiy manbalar suhbat tarzida 

yozilgani mutaxassislarga ma’lum. Aflotunning “Qonunlar”i Kliniy va Megil bilan 

bo’lgan suhbatlar, “Davlat” asari esa, shogirdi Ksenofon savoliga javob tariqasida 

yaratilgan. Bu holat keyinchalik G’arbiy Yevropa adabiy-ilmiy doiralarida ham urf 

bo’lgan. G’arb adabiyoti olimlari buyuk Gyotening shaxsiy kotibi Ekkerman bilan 

umrining so’nggi suhbati, adib Lev Tolstoyning Sergeenko bilan bo’lgan suhbatlari 

buyuk daho san’atkorlar ijodiy olamining ayrim noma’lum jabhalarini ochishga 

yordam beradi.   

 

Sharqda adabiyotshunoslik ilmi ham og’zaki va yozma tarzdagi  suhbatlar 

bayoni hisobiga kengaygani tufayli ularning ayrim namunalari muayyan tanqidiy 

janrlarning yaratilishiga sabab bo’lgandir. Mumtoz adabiyotda adabiy tanqid yozma 

risolalarga ko’chishidan avval anjuman va bahslar, alohida ijodkorlar asarlari 

xususida navoiyxonlik, boburxonlik, bedilxonlik va mashrabxonlik tarzida taraqqiy 

etgani bizga yaxshi ma’lum. Tasavvuf adabiyotidagi maqolalar ya’ni majlislar ham 

mana shunday suhbatlar doirasida ruh,hol,maqom, tariqat va boshqa masalalarga 

bag’ishlangan nazariy risolalarda yashirin muammolarni anglatishga qaratilgan. 

Zabardast munaqqid va zukko adabiyotshunos Umarali Normatovning “adabiy 

suhbat”larini  ham yuqoridagi  manbalar qatoriga qo’shsak, xato qilmagan bo’lamiz.  

Adabiyotshunoslik ilmi ham o’zining tug’ilgan paytlaridan boshlab o’z bag’riga 

adabiy suhbatlarga katta o’rin bergani bizga yaxshi ma’lum. Busiz janrlar maydoni 

o’ta kambag’allashib qolganday ko’rinadi bizning nazarimizda. Umarali Normatov 

munaqqid sifatida o’zbek tanqidchik sohasida qirqqa yaqin  adabiy suhbatlar 

yaratgan  ekan,  bu  adabiyotshunoslik  ilmimizning  suhbatlararo  kechgan 

imkoniyatlarini ko’rsatadi.  

---

       

Adabiyotshunosligimizning  keyingi  davrdagi  ravnaqi  uchun  akademik  Izzat 

Sultonning nazariy qarashlari, Matyoqub Qo’shjonovning tahlil maktabi, Ozod 

Sharafiddinovning publitsistik   talqinlari, Ibrohim G’afurovning mansura va 

mutolaalari, Najmiddin Komilovning tasavvufiy risolalari qanchalik ahamiyatli 

bo’lsa, tanqidchi Umarali Normatov adabiy suhbatlari

38

  ham  milliy 

adabiyotshunoslikning umr uzog’ligi uchun shunchalik qadrlidir. Ayni holni teran 

his qilgan munaqqid Ibrohim G’afurov “Ijod sehri” kitobining so’z boshisida yozadi: 

“

Umarali Normatov adabiy suhbatlarida davr  adabiy-badiiy tafakkurining 

takrorlanmas belgilari aks etgan. Bu suhbatlar davr adabiy hayoti, adiblar tarjimai 

holi,  ular  qarashlarining  takrorlanmas  qimmatli  hujjatlaridir.  O’zbek 

adabiyotimizda keyingi ellik yil ichida hech kim bunchalik ko’p va xo’b suhbat 

yaratmagan. Ularda adiblarning o’ziga xos qarashlarigina emas, tanqidchi U. 

Normatov prinsiplari, axloqi ijodkor sifatidagi qiziqishlari aks etadi.Talant tarbiyasi 

borasidagi mas’ullikni bo’yniga olish va his qilishi ko’zga tashlanib turadi. Bu 

suhbatlarda qanchadan-qancha qimmatli  guvohliklar sochilgan

”

39

. 

 

Yirik tanqidchi, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan fan arbobi Umarali 

Normatovning 2009-yilda e’lon qilingan “Ijodkorning daxlsiz dunyosi” kitobi 

adabiy suhbatlardan tashkil topgan. To’g’ri, mashhur olimlarimizdan Izzat Sulton, 

Matyoqub Qo’shjonov,  Ozod  Sharafiddinov, Ibrohim G’afurov, Najmiddin 

Komilov, Baxtiyor Nazarov, Ibrohim Haqqulovlar ham ko’plab adabiy suhbatlar 

yozishgan, biroq eng ko’p adabiy suhbatlar Umarali Normatov tomonidan yozilgan 

bo’lib, ularning soni ellikdan oshadi. Adabiy tanqid o’z umri davomida problematik 

maqola va ocherklar, esse va ijodiy portretlar, talqin va taqrizlar bilan ish ko’rgani 

ma’lum.  Tanqidchilikda har bir janrningo’z o’rni, imkoniyatlari, ifoda yo’sini va 

shakl jozibaliklari mavjud. Ulardan biri ikkinchisining yumushiga kirishishi qiyin. 

Shunday ekan, bunday ijodiy suhbatlarda adabiy jarayon masalalari, badiiy 

asarlarning yaratilish tarixi, sir-sinoati, badiiyati qirralari haqida so’z ketadi.   

 

Suhbat ikki va undan ortiq shaxsning o’zaro muloqotidir. Muloqot mazmuniga 

qarab turlicha xarakter va yo’nalishda bo’lish mumkin.Adabiyot haqida, san’at 

haqida ikki  kishi(olim va adib, tanqidchi va shoir) o’rtasida kechuvchi suhbat bu 

sohaning, ya’ni tanqidchilikning go’zal va qiziqarli shakllaridan biridir. Suhbatda 

bir-birini tushunish yoxud prinsipial ravishda bir-biri bilan kelisha olmaslik 

oqibatidan qat’iy nazar, unda mavzuni chuqur idrok va his eta ola biluvchi 

mutaxassislar ishtirok etadilar. 

 

Yozuvchi bilan tanqidchi, munaqqid bilan shoir, dramaturg  va olim  o’rtasidagi 

suhbatda adabiyot, ijodning nozik muammolari, bahsli nuqtalari yoritiladi. Adabiy 

asar,  adabiy  jarayon,  ijodiy  laboratoriya  haqida   keng  jamoatchilikka,  

mutaxassislarga yangi ma’lumotlar beriladi, u yoki bu masalaga mustaqil nuqtayi 

nazar ilgari suriladi.  

 

Suhbat adabiy tanqidning alohida bir janri sanalib, o’ziga xos tabiatga va qator 

xususiyatlarga ega. Unda ikki suhbatdosh – yozuvchi va tanqidchining yoxud adib – 

                                                

38