Adabiyot va sa’atni sevuvchi, so’za usta ayollardan bo’lgan

Норматов У. 

Ижодкорнинг дахлсиз дунёси.Т., “МУМТОЗ СЎЗ”, 2008 56-bet. 

---

maqsadidir. Tanqidchi yuksaksan’at mezonlari nuqtayi nazaridan yozuvchiga asari 

sayoz ekanini xolis isbot qilib berishga intiladi. Bu bilan xalqning kitobxonlik 

darajasini ko’tarishga ham ko’maklashadi. Shunday ochiq xatlardan biri yozuvchi 

Ibrohim Rahimning “Odam qanday toblandi?” (1976) asari nashr etilishi munosabati 

bilan tanqidchi Matyoqub Qo’shjonov tomonidan yozildi. 

 

Tanqidchi unda asarning o’ta jo’n yozilganini, ayniqsa, N. Ostrovskiyning 

“Po’lat qanday toblandi” asariga taassub  o’zbek adibi asariga muvaffaqiyat o’rniga 

katta zarar keltirganini ro’y-rost aytadi. Munaqqidni, ayniqsa, asarda badiiylik, 

go’zallik yo’qligi tashvishlantirdi.  Uning fikricha, yozuvchi asarda hayot haqiqatini 

badiiy haqiqatga aylantira olmagan, obrazlarda, ayniqsa, hayotiylik yetishmaydi 

degan xulosaga keladi.  

 

Bunday ochiq xatlarning ahamiyati shundaki, birinchidan, adabiyotda saviyasi 

past asarlar yaratilishiga qarshi keskin kurash olib boriladi; ikkinchidan, yozuchining  

asarda yo’l qo’ygankamchiliklari o’ziga   ochiq-oydin ko’rsatib beriladi; 

uchinchidan, bunday ochiq xatlar kitobxon didini o’tmaslashib  ketishidan ehtiyot 

qiladi; nihoyat, adabiy jarayonni sog’lomlashtirib turadi. Qolaversa, ma’lum 

ma’noda noshirlarning ko’zini ochadi.   

   Munaqqidning  kitobxonga maktubi o’zbek tanqidchiligida kam uchraydi. 

Masalan, mashhur tanqidchi Umarali Normatovning “Adabiy o’xshashliklar 

xususida” deb nomlangan maktubi kitobxonning savoliga javob tarzida yozilgan. 

Bunday maktublar kitob bilan kitobxon, munaqqid bilan o’quvchi oralaridagi 

masofani qisqartirishga xizmat qiladi, ular o’rtasida jonli muloqot ko’prigini tashkil 

qiladi. Natijada kitobxon bilan tanqidchi bir-birini kuzatadigan, bir-birini qo’llab-

quvvatlaydigan bo’lib boradi.  

 

 Tanqidchining adabiy qahramonlarga maktubi o’zbek tanqididagi munaqqid 

izlanishlari, talahti va iqtidoridan darak beruvchi maktubning yangi turlaridan 

biridir. Uning yorqin namunasi Ibrohim G’afurov ijodida uchraydi. O’lmas 

Umarbekov qissa va romanlari qahramonlariga yozilgan xatlar shunday namunalar 

hisoblanadi.  Maktubda munaqqid qahramonlarning tutgan yo’liga, xatti-

harakatlariga baho beradi, ularni oqlamaydi.  

 

Ijodkorning tanqidchiga ochiq xati o’zbek tanqidchiligida deyarli kam bo’lsa-

da, uchrab turadi. Bunga misol qilib shoir Usmon Azimning tanqidchi Umarali 

Normatov nomiga yozgan xatini ko’rsatish mumkin. “O’zbekiston adabiyoti va 

san’ati” nomli gazetada (1987, 13.X.) U. Azimning “Aql-zakovat murosami?” deb 

nomlangan ochiq xati e’lon qilingan edi. Gazetaning shu sonida Umarali 

Normatovning “Yo’q, adolat-haqiqat yo’li”  sarlavhasi ostida javob maktubi berildi. 

Bunday maktublarning paydo bo’lish tashabbuskori gazeta tahririyati, albatta. Kezi 

kelganda shuni ta’kidlab o’tish o’rinliki, bu gazeta o’zbek tanqidchiligining , 

umuman, faollashuvi, yuqoridagi kabi jonli izlanishlarga doimo tashabbuskor bo’lib 

kelmoqda. 

 

Shunisi diqqatga sazovorki, bu maktublar qayta qurish davrida – bir oz oldinroq 

yozilgan, shuning uchun ularda zamon ruhi-fikrini, haqiqatni ochiq-oydin, baralla 

aytish ruhi yaqqol ko’rinib turadi. Bu maktublar 80-yillar tanqidchiligida jiddiy 

izlanishlar va o’zgarishlar bo’lganini ko’rsatadi. 

---

 

O’zbek tanqidi tarixida munaqqid chiqishlariga shoir yoki yozuvchining javob 

berishi, u bilan bahsga kirishuvi, boringki, o’zini himoya qilishi kam uchraydigan 

hodisa. Bu holni ma’lum darajada 20-yillardagi adabiy jarayonda ham kuzatish 

mumkin edi. Adabiy maktubda munaqqidning  munaqqidga maktubi (ko’proq javob 

tarzida) turi ham bor. 

 

Bu tur 20-yillarda ancha tarqalgan edi. Alloma Fitratning “Yopishmagan 

gajaklar” asari bunga misoldir. Ammo bunday asarlarning janriy chegarasi hali 

aniqlangan emas, ularni ba’zida maqola, ba’zida maktub deb atash hamon davom 

etmoqda. Xarakteri, ruhi, yozilish sabablaridan kelib chiqib, adabiy-tanqidiy maktub 

sifatida qarash maqsadga muvofiqdir.  

 

Yuqorida e’tirof etilgan shoir Usmon Azimning maktubi  ham shunday ruhda  

yozilgan. U tanqidchi maqolasini o’qib, 20-yillar an’anasida maktub yozishga azm 

qilganini aytadi. Uning ochiq xatiga javob yozilgan tanqidchi maktubida  shoir bilan 

ochiq munozaraga kirishadi. Tanqidchi shoir da’volariga qarshi o’zining dalillarini 

keltiradi. Bu maktublarda har ikkala tomon zo’r berib o’z fikrini ma’qullash yo’lini 

tutadiki, bunday tortishuv adabiy jarayonga ko’p ham foyda keltiravermaydi, chunki 

ularda xolislikdan ko’ra tarafkashlikka sezilmagan holda yo’l qo’yiladi.   

 

Keyingi yillarda o’zbek adiblariga kitobxonlar yozgan  xatlar ham, o’ziga xos 

tarzdagi adabiy-madaniy boylik ekani ma’lum bo’lib bormoqda. Bunga taniqli shoir 

Shukrulloga yozilgan yuzlab xatlar asosida tuzilgan  “G’oyibona muhabbat” (2011) 

to’plami yorqin misol bo’la oladi.  

 

Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, adabiyotga daxldor maktublar adabiy jarayonda 

ham, ijodkorlar hayotida ham  ma’lum bir o’ringa ega va ularning har xil shakllari 

mavjud. Adabiy-tanqidiy maktublarning tur va ko’rinishlari ularning strukturasi, 

ya’ni  tuzilishi, badiiyligi va publisistik ruhini, shakl va mazmun, tili, munaqqidning 

qiyofasi, uslubi kabi muammolarni o’rganish zarurligini ko’rsatmoqda. Shuning 

uchun adabiy-tanqidiy maktubni tadqiq etish, yuksak san’at asarlari yaratish 

yo’lidagi san’atkor jozibadorligini ko’rsatish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. 

Adabiy-tanqidiy maktublar kimga bag’ishlab yozilganidan,  qanday xarakterda 

ekanidan  qat’iy nazar, o’zbek adibi va adabiyoti, umuman, adabiy tanqidning  

badiiy saviyasi o’sishiga, uning rang-barang jilolanishiga xizmat qiladi.  

Savol va topshiriqlar: 

 

1. Portret istilohining ma’nolari haqida nimalar bilasiz? 

2. Portret-maqola nima? 

3. Adabiy-tanqidiy ocherk-chi? 

4. Adabiy portret bilan holot va manoqiblarorasidagi munosabatlarni ayting. 

5. Adabiy portretning janriy belgilari nimalarda ko’rinadi? 

6. Adabiy portret bilan tanqidiy-biografik ocherk o’rtasidagi farq nimada? 

7. Esse nima? U qanday ichki turlarga ega? 

8. Xotira nima? Uning essega munosabati qanday? 

9. Essenavis munaqqidlardan kimlarni bilasiz? 

 

 

 

---

                                                    M U N D A R I J A  

 

1. Kirish. Adabiy tanqid fan sifatida, uning ijtimoiy-estetik mohiyati, maqsad va 

vazifalari. ........................................................................................................... 3- 7 

2. Adabiy tanqidning o’ziga xos xususiyatlari ................................................. 7 – 12  

3. Adabiy tanqid janrlari. Taqriz haqida. ...........................................................12-19 

4. O‘zbek adabiy tanqidining shaklanish tamoyillari. Аdаbiy tаnqid tаriхi fаnini 

dаvrlаshtirish. …………………………………………………………… ..    19-24 

5. ХХ аsr 20- 40-yillаrgаchа bo‘lgаn аdаbiy tаnqid ………………………    24-28 

6. XX asr 20-40 yillargacha davrdаgi аdаbiy-tаnqidiy qаrаshlаr ……………28-36 

7. ХХ аsrning 40-70-yillаrdаgi аdаbiy tаnqidchilik ……………………….. 37-41 

8. 40-70-yillar tаnqidchiligidаgi yangilаnish ………………………………. 41-47 

9. ХХ аsrning 70-90-yillаridаgi аdаbiy tаnqidchilik ……………………... ..47-53 

10. 70-90-yillardagi tаnqidchilikning o‘zigа хоs хususiyatlаri …………… 53-57 

11. Mustаqillik dаvri аdаbiy tаnqidchiligi ………………………………… 57-60 

12. Yangichа uslubiy yo‘nаlishlаr vа qаrаshlаr. Strukturalizm, Semiotika …59-63 

13. Germenevtika va interpetatsiya ………………………………………….62-68 

14. Adabiy-tanqidiy maqola janri………………………………………….. 68-72 

15. Tarixiy-biografik yondashuv va muloqotga asoslagan janrlar …………72-78