Adabiyotshunoslikka



Download 6,97 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/23
Sana26.02.2022
Hajmi6,97 Mb.
#465803
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   23
Bog'liq
Adabiyotshunoslika kirish (E.Xudoyberdiyev)

Nasriddin Tusly 
“She’rlar oMchovi” asarini yozgan 
edi. A m m o bu tad qiqo tlarfo rs-to jik tilida yozilgan. 
“ Funun ul-balog‘a ” 
esa 
turkiy tilda (o ‘zbek tilida) yozilishi bilan ham m uhim dir.
R isolada sh e’r navlari, qofiya, s o ‘z san ’atlari, a ru z , m u a m m o tadqiq 
etilgan.
Taroziy m o'g'uilarzulm i b arh am to p ib , turkiy m adaniyat, o ‘zbek adabiyoti 
gullay boshlagan davrda yashaydi. S h e'riyatning yangi parv ozi, yangi-yangi 
iste’dodlam ing paydo boMishi o ‘zbek tilida shunday risola yaratilishini taqozo 
qildi. Ish o ‘zbekcha, arabcha, forsiy va ozarbayjoncha m isollar tahlili orqali 
shakllanadi, nodir bir saviya tu g ‘iladi.


T aro ziy q asid a, g 'azal, q i f a , ru b o iy , ta iji', m usam m an, m utatavil, fard, 
m ustazod, m asnaviy kabi o ‘nta s h e 'r naviga ta ’rif bergan.
R am ali m usam m an i m ah zu f v az n id a ruboiv keltirgan, vaholanki, hazaj 
vaznida yozilm asa ruboiy b o lo lm a y d i (u to ‘rtlikjanriga mansubdir).
T aro ziy aytish icha, qofiyasi y o 'q , am m o takror so ‘zi yo s o ‘zlari (radifi) 
bor sh e’rlar h a m b o ‘ladi. U ni h a ro ra deydilar. Taroziy 97 ta s h e ’r sa n ’atini 
tahlil qilgan, h a r b irs o ‘z san’atining ko ‘rinishlarini kcltifgan. Adabiyotshunos 
8 ta asl ru k n , 35 ta zihof, 336 ta vazn va 40 ta bahrni izohlaydi. Lekin bahrlar 
arab lard a 16 ta , forslarda 84 ta d ir d eyiladi. Taroziy adabiyot nazariyasining 
yirik tu rk iy nam oyandasi sifatida m aydonga chiqdi. 0 ‘zbek adabiyoti ilmida 
risolachilikni boshlab berdi va yirik nazariy asarlar yozishga yo‘l ochdi. Taro- 
ziyning bu ilm iy a n ’anasini Navoiy (1441-1501) davom ettirdi.
X IX
asrda “poeziya” atam asi “adabiyot” atamasi o ‘m ida ishlatilib kelingan. 
“ Fuetiko” atam asi Ibn Sino asarlarida ham uchraydi va u XX asrgacha “adabiyot 
nazariyasi” atam asi o ‘rnida q o ‘llan ilg an. Qadimgi yu no n lar tarixiy asarlam i 
“s o ‘z ” ( “ lo g o s” ), deb atag an lar, ad a b iy asarni " n a sr” yo “ n a z m ” deyish 
bilan birga “ s o ‘z ” deb atash o ‘zbek shoirlari asarlarida, N avoiy ijodida ham
uchraydi.
N avoiy tim sol (obraz), so‘z, tilning ahamiyatini to ‘g‘ri tushungan (“ Farhod 
tim so li” ju m la sin i q o ila g a n ). U n in g c h a , g‘azalning m atla’ yo m aq ta’si, yo 
b iro n bay tin i olib tahlil qilish m u m k in , asar butun holda ham tadqiq etiladi. 
Asaiga baho beiganda, uning muallifi to ‘g ‘risida ham to‘xta!inadi. Navoiy “ Hayrat 
u I-abror” ning X V bobini asar m a’nosiga bagishlaydi, deydiki, m a’no asaming 
jo n i, shakl e sa tu rlich a b o ‘lishi m u m k in ; she’r m isralari ravon yo noravon 
b o ‘lad i, s o ‘z lari g o h o o ‘z a ro b o g llanm agan b o ‘lishi kuzatiladi. Navoiy 
t a ’kidlaydiki, aru z nasrda ham ish latiladi, “vazni m u s ta filu n m u sta filu n
m u s ta f ilu n d u r va rajazi m usaddasi m uzal voqe’ boMubdur. Va Kalom ullohda 
k o ‘p y erd a bu n av’ voqe’d u r” . Q u r’o n i Karimdagi arabcha m atnda aruzning 
hazaj b a h rig a m os keluvchi o ‘rin la r h a m bor, am m o ular sh e ’riy m isralarga 
b o ‘linm aganligi uchun she’r qatoriga o ‘tmaydi. Navoiy “ M ezon ul-avzon”da 
19 b ah r, 45 z ih o f va 120 vazn keltirgan. Aruzga uchta doira kiritgan. Shoir shu 
asarida: “ T o p su n nazm ning bila ja h o n ahli nizom ” , - deydi va she’riyatning 
ijtim oiy ah a m iy a tin i k o‘rsatadi. N av o iy “ M uhokam at ul-lu g‘a ta y n ” asarida 
tu rk iy q o fiy a nazariyasi va tarixiga d o ir m uhim m ulo h azalam i bildirgan. 
U n in g c h a , k u tilm agan qofiya-yaxshi, siyqasi yom ondir. U lirika va eposni 
yaxshi farqlagan. “X am sa” yozishni m uhim deb bilgan. M usulm on Sharqiga 
“ P oetik a” ning arabcha tarjimasi va unga Forobiy ham Ibn Sino sharhlari biian 
“d ra m a ” atam asi ham kirib kelgan edi. Navoiy bundan ham b o x a b a rb o ‘lgan 
deyish m u m k in .


Navoiy progressiv va an anaviy ro m an ti/in d a ijod qilgan. Am m o asarlarida 
realizm va realistik yo‘nnlish ham b o ig n n , biroq bunday asarlarda ham badiiy 
aslaha romantik edi. Romantizm hayotni qanday bo'lsa, shunday tasvirlamaydi, 
balki orzu-istak asosida qayta yaratadi. Navoiy Iskandar obra/ini qayta yaratgan 
edi. Uningcha. afsona ma/.munga libosdir, “yolg‘o n ”, yuz bermagan voqealarni 
anglatadi.
Navoiy “uslub” atam asini ishlatgan. U ningcha, she’r san'atlarini q o 'lla s h
ham , nasr ham , nazm ham alohida uslubga m olik. A m m o bu a ta m a XX 
asrning 30-yillarigacha “ijodiy m etod” tushunchasini qam rab olgan, sh u n d a n
so‘ng uslub sifatida ilmiy m uom alaga kiritilgan. Navoiy “hazil” va “ h a jv ” 
atam alarini ham izohlagan. U “ M ahbub u l-q u lu b ” asarining XVI faslida 
aytishicha, sh oirlar ishq m a’nisi jih atid a n u ch guruhga bo ‘linadi:
1. “Asrori ilohiy” yoki ilohiy ishq. B uning vakili buyuk shoir Ja lo lid d in
Rumiydir. Bu ishq uning “ Masnaviyi m a'n av iy ” asarida ifodalangan.
2. “ Haqiqat asroriga majoz tariqin m ahsul qilibdur", ya’ni bunda ilohiy va 
dunyoviy ishq birikkan. N am oyandalari S a ’diy, Hofiz, Dehlaviy, A nvariy, 
Sanoiydir.
3. Bunda ilohiy ishqni kuylash bilan birga m ajoziy (dunyoviy) ishq jo n liro q
ko‘rsatiladi. Bu yo‘natishdagishoirlarsirasiga Hoqoniy, Kirmoniy, Xoja K aniol, 
Salm on Savojiy, Abdurahm on Jom iy, N o sir Buxoriy, Kotibiy, S abzavoriylar 
kiradi. A bdurahm on Jom iyning ham fikri A lisher Navoiy ham shu sa n o q q a
m ansubdir. A lisher N avoiy “ Majolis u n -n a fo is ” bilan turkiy tazk irach ilik n i 
boshlab berdi. N avoiy — jahon adabiyoti nazariyasi asoschilaridan biri.
Bobur (1483-1530) “ Aruz risolasi” asarini yozdi. Poeziyaning yangi rivoji 
Boburning bu asarni yozishini taqozo e td i, u T aroziy va N avoiyning a ru z
sohasidagi ilmiy a n ’anasini vazn v ad o ira sohasida rivojlantirdi; 10 as) ru k n , 21 
bahr, 537 vazn, 44 zih o f va 9 doira to ‘g ‘risida izoh berdi. B obur h az a jn in g
axram va axrab tarm oqlarining vaznlari birikuvi asosida ham ruboiy yo zish 
m um kinligini aytgan. U S a’diyning bitta b ay td a 2 xil vaznni ishlatganligini 
qayd qilgan, haqiqatan, arablarbilta sh e’rda b ir necha vaznni ishlataveradilar. 
Bu hoi bizda ruboiy sohasida uchraydi, ruboiyda 2 la vazn misra osha kelishi 
m um kin, hatto ruboiyning h ar bir m israsi alo h id a vaznda yozilishi h a m
m um kin, bu hoi, ayniqsa, Ogahiy ruboiylarida kuzatiladi.
Bobur tajnis va luyuqqa alohida to ‘xtalg an . U ning fikricha, to ‘rt!ik n in g
1,2,4-misralari, yoki 2,4-misralari tajnisli b o ‘la oladi. Yo to ‘rtlik 2 qofiyali va 2 
tajnisli b o la d i yo to ‘rtlik 3 qofiyali tajnis bilan yoziladi va radif b o la d i. T o ‘rtala 
misra ham tajnisli yo qofiyali va tajnisli yoki 4 m israli tuyuq (hojib) k eladi. 
Shoir deydiki, o ‘zbek shoirlari qofiya haqidagi (arab-fors) nazariyasiga rioya


turki laízida mahal iqtizosi bila to va dol yana g‘ayn va q o f va kaf bir-biríari bilan 
m u b ad d al b o iu r la r e m ish ” .
Q ofiyada “t ” bilan “ d ” ning, “q ” , “g “ ‘ bilan “k ” ning alm ashib kelishi 
o d a t b o 'lg an . Buni biz B o b u rn in g “Yod etm as em ish ” ruboiysi qofiyasida 
k o ‘ram iz (a lb a tta -g 'u rb a tta ). B o b u r ta ’kidicha, N avoiy “ M ezon u l-av zo n ” 
asarida “yigirma to 'rt ruboiy vaznida to 'rt vaznda g ‘alat qilibtur”. She’rshunos- 
lik d a aniqlanishicha, ruboiy vaznlaridagi bu to 'r t g ‘alat (xato) Navoiyniki 
em as, balki asarni ko‘ch irg a n k otib tom onidan yo‘l q o ‘yilgan.
F azliy Q o 'q o n xoni U m a rx o n topshirig‘iga b ino an “ M ajm uayi shoiron ” 
(1 8 2 1 ) tazkirasini yozdi. K eltirilgan she’rla r o ‘zbek va tojik tillarida. Buxoro 
am iriga josuslik qilish bilan shug'ullangan shayxulislom Sultonxonto‘ra Ahroriy 
(A do) o 'zini Navoiydan h am u stu n qo ‘yadi. U Amiriy (U m arxon) ni Boyqaro 
b ila n tenglashtirgani u c h u n o ‘n m ing tilla m ukofot oladi. A m m o to ‘g‘riso‘z 
G u lx a n iy , M axm ur, M a’d a n , H oziq kabi sh oirlar kam sitilgan. M axm ur 
F aziiyni xonning x u sh o m ad g o ‘yi, “ zaharli ilo n ” deb ataydi.
N odira (1792-1842) o ‘z lirik devoni dcbochasida va “ Ey kusho, shisha 
a r o ” g'azalida odam larni raso, noraso va riyokorga ajratadi. Bu hol Q u r’oni 
K arim da insonlami iymonli, iymonsiz va munollq singad xillaiga bolinganligiga 
yaqindir. Bejiz emaski, biz adabiyot qahramonlarini ijobiy, salbiy va murakkabga 
ajratib kelganmiz.
X orazm xoni shoir F e ru z shoirlarga yuzta g ‘azalini berib, ularga nazira 
bog'lashni topshirgan.
M a’lumki, taijim a adabiyoti milliy adabiyotning bir qismidir. Ogahiy (1809- 
1874) Kaykovusning “ Q o b u sn o m a” asarini o ‘zb ek tilig a tarjim a qildi. U nda 
sh o irlar haqida sh unday deyilgan:
1) “T ushunilm aydigan va n o an iq so‘zni aytm agil” .
2) “ Bir xil vazn va b ir xil qofiyaga qanoat qilm agil” .
3) “ S a n ’atsiz va tartib siz s h e ’r a y tm a g il” .
4) “Shoirlaming rasmi odatiga ko‘ra ulaming san’atlaridan g'ofil bo ‘lmag‘iP\
5) “ M adhda istiorat ish latg 'il” .
6) “A g a rg 'a z a l yozm oq b o ‘lsang oson, ravon va latif so‘zlar bila yozg'il” .
7) “Toki agar sh o irla m in g orasida m unozara boMsa, yo sening bila bir 
kishi fikrini ochiqdan-ochiq so‘zlasa yoki seni sinab ko‘rsa, ojiz bo‘lmag‘aysan” .
8) “Aruzning doiralarini va ulam ing nomlarini, doiralarda paydo bo‘ladig‘on 
b ah rlarn in g otlarini bilg‘il” .
9) “ N asrda aytilg'on so ‘zni nazm da aytmag‘il” .
10) “ H ar odam ga loyiq so ‘zni va h a rk ish in in g qadriga muvofiq sh e’m i 
bilib yozg‘il” .
11) “ G ‘azal va m arsiy an i b ir tariqda, hajv va m ad h n i b ir uslubda 
y o z m a g 'ir .


12) “ H ar na yozm oq bo'lsang, o ‘z t a ’bing bila yozg‘il”.
13) “ 0 ‘zgalarning so‘zini tak ro r q ilm a g 'il” .
14) “ Balandparvoz gapni iste'm o l e tm a g ‘il” .
15) “ Ham isha toza ro'y va xandon b o ‘lg‘i r .
16) “ N o d ir hikoyatlarniva kulgini esda saqlag‘il” .
A dabiyot nazariyasi sharh, risola, tarixiy asar, tazkira, sh e ’riy asar, nasr. 
debocha va taijimadagina enias, balki bayozlarorqali ham rivojlandi. Bayozchilik
XIX asrda keng ravnaq topdi.
M uqim iy, F urqatlar realistik ijod qildi, realistik estetikani y aratd i. bu esa
XX asr boshidagi jadidlarning m illiy istiqlol g‘oyasiga asoslangan, tan q id iy
realizmdagi she’riyatiga zamin bo‘ldi.
0 ‘zbekistonda adabiy-nazariy qarashlam ing bunday takomili va taraqqiyoti
XX asrda adabiyot nazariyasining mustaqil fan sifatida shakllanishiga olib keldi. 
B unda F itr a t, C ho'lpon, Abdulla Q o d iriy , O tajon H oshim , A bdurahm on 
S a ’diy, Oybeklarning xizmati katta. Adabiyot nazariyasi ravnaqiga H.Yoqubov, 
L .Q ay u m o v , R .M uqum ov, N .S h u k u r o v , R .O rz ib e k o v , U .N o rm a to v , 
O .S h a r a f i d d i n o v , M .Q o ‘s h jo n o v , S .M I r v a l i y e v , U . T o ‘y c h i y e v ,
H .A bdusam atov, A.H ayitm etov, S .S o d iq kabi filolog olim lar salm oq li hissa 
q o ‘shdilar. Ayniqsa, bu sohada Izzat S u lto n jonkuyarlik qildi, bu fan ga oid 
darslik yaratdi. U respublikada adabiyot nazariyasining asoschisidir.
Adabiyot nazariyasi O ‘zbekistonda Yevropa, musulmon Sharqi xalqlarining 
adabiy-nazariy qarashlaridan oziqlanib o ‘sdi.
Uyg‘o nish davri dahosi L eo n ard o d a Vinchi yozuvchilarni m uallim iar, 
hayolni m uallim iar muallimi d eb a ta d i. voqelikni esa sa n ’atn in g m an bay i 
deb bildi, nusxa ko‘chirishni qoraladi. Ilgari hayot haqiqatini asarda badiiy aks 
ettirish ilgari surilardi. Uyg‘o n ish d avri esa bunga c h u q u r g u m a n iz m
(insonparvarlik) va xalqchillikni q o ‘shdi. Buni ispan d ram atu rg i L o pe de 
Vega, italyan yozuvchisi B okkachcho, fransuz rom annavisi R abie, buyuk 
Servantes va Shekspirlarning asarlarida uchratish mumkin.
S h ek sp irn in g “ G a m le t”ida a y tilish ic h a , s a n ’at asari yozish ta b ia tn in g
ro ‘parasiga o y n a tu tish , sharofatning h am , qabohatning ham ch in b orlig in i 
k o ‘rsa tish , ta rix d a g i h a r b ir z a m o n n in g y u zin i b o ‘y o q siz n a m o y o n
etishdir.
XVII asrning ikkinchi yarm ida B ualo “ P oetik sa n ’a t” asarida fran su z 
klassitsizm ini nazariy dalilladi. U rim shoiri G oratsiyning “ P oeziy a ilm i” 
asiiriga suyandi.
X V III asrda m a ’rifatchi D idro va Lessing yangi estetikaga asos so ld ilar. 
Didroning “Salonlar” , “ Dramatik poeziya haqida”, “Aktor haqida p arad o k s” , 
Lessingning “ Laokoon” , “Gam burg dram aturgiyasi” singari asarlari m ash h u r 
b o ‘ldi. U lar asarlardan haqqoniy tasvirni talab qildilar.


G egel G .V . (1770-1831) o 'z in in g “ Estetika” b o 'y ich a leksivalarida jah on
adabiyoli nam u n alari asosida ep o s, lirika va dram aturgiyaga baho beradi. U 
u ch xil shak! b o ‘lganiigi h a q id a so 'z la b , deydiki, sim volik shakl S harqqa 
m a n su b , m u m to z shakl esa a n tik qadim gi adabiyo tg a, b irin ch i navbatda 
G retsiyaga taalluqli; rom antik shakl an tik adabiyotdan so ‘ng paydo b o ‘lgan. 
G e g el p oeziyani “ Eng boy, en g cheklanm agan sa n ’a t ” deydi; “Tilning o ‘zi 
s h e ’riyat, n u tq s a n ’a ti” tufayli b ad iiy fanga aylandi. P oeziya oliy va ichki 
h a y o tn in g h a r q an d ay sohasiga kirib b o ra oladi. U qalb h arak atlari, kuchli 
h is-tu y g ‘u la r va m a ’lum h a ra k a tla r, lahzalarning tasav vu r etilgan ham
n ih o n iy d o irala ri a lm ash in u v in i aks e ttira oladi. G egel p oeziya bilan sh e’r 
tuzilishini farq etadi, ch unki u n in g c h a , poetiklik m ohiyati, um u m an, badiiy 
g o ‘zal s a n ’a t asari tu sh u n c h a s i b ilan m os k elad i” . “ P ocziyaning m aqsadi 
u n in g o ‘z id a, tash q i to m o n id a em as. Poeziyani c h u q u r kech in m alar va 
ild iz la ri ja h o n ruhi b ilan h a ra k a tg a keltirilgan ruhiy eh tiy o jla r qiziqtiradi. 
Lirik poeziya subyektiv n u tq sifatid a, musiqaga yordam so ‘rab murojaat qiladi. 
U n d a n qalbga yaqinlik, ritm va xush ohangni o la d i” . “ Epik poeziya o ‘z 
m a z m u n ig a k o ‘ra o b y ek tiv h ay k altaro sh lik va rasso m lik vositalaridan
foydalanadi. “ Dramatik poeziya harakat doiralarida epik tasvirlaming obyektivligi 
m u siq a va im o -ish o ra , m im ik a (yuz harakatlari) va raq sn i q o ‘shib, shaxs 
ichki hayoti liri/.mini birlashtiradi” . G egel poeziya istioradorligini “Sharqning 
saxiy tu h fa si” d eb atadi. U e p o s tarixida uzilishlar b o ig a n lig i, am m o lirika 
h a m m a dav rlarni q am rab o lganligini, u xususan ro m an tizm davrida mislsiz 
g u lla g a n in i k o ‘rdi. G eg el fikrig a q aragan da, Shiller “ in so niyatning doim iy 
huquqlari va g ‘oyalarini” kuyladi. G egel lirikaga nisbatan eposni afzal ko‘rdi, 
d ra m a n i u n d an ham afzal k o ‘rdi. U ningcha, dram a o ‘z ichida taraqqiy etgan 
m illiy h ay o t m ah su lid ir, d ra m a qahram o n lari o ‘z lariga q aram a-q arsh i 
m a q sa d la r q o ‘yib, t o ‘siq q a u c h ra g a n la rid a tu g ‘iladi. G e g el kom ediyadan 
tragediyani ustun q o ‘ydi. U bu dunyoning qahram onona to m o nlari va buyuk 
h o d isa ia ri bilan b o g ‘liq d ir, q a ra m a -q a rsh i to m o n la rn in g h ar biri o ‘zaro 
haqligiga ham qaraydi d eb biladi. G egel deydiki, rom antik shakl jaho n san ’ati 
tara q q iy o tid a ulkan q ad am d ir. U G y o ten i ham m a sh o irlardan ustun q o ‘ydi. 
C h u n k i u y aratgan F au st x a ra k te rin in g isyonkor ruhi sxolastikaga, o ‘rta 
asrchilikk a, inson tafakkurini cheklovchi ham m a narsaga qarshi q o ‘zg‘olon 
k o ‘taradi.
Asli faylasuf b o 'lg a n G e g e l adabiyot ilmi sohasida o ‘zid an keyingi jah o n
adabiyotshunoslari va adabiy tanqidchilari uchun ustoz b o lib qoldi.

Download 6,97 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   23




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish