Adabiyotshunoslikka

Istoriografiya, m atnshunoslik va
bibliografiya 
shular jumiasidandir.
Adabiyotshunoslik istoriografiyasi 
adabiyot nazariyasi. adab iyo t 
tarixi,
ad abiy ta n q id va adab iy o tsh u n o slik m etod o lo g iy asi ta ra q q iy o ti b ila n
tanishtiruvchi m ateriallarni to ‘playdi, m azk u r fanlarning taraq q iy o t y o ‘lini 
va yutuqlarini yoritish bilan m uvaffaqiyatli ravishda tadqiqot ish larin i olib 
borishga im koniyat tug‘diradi.
Matnshunoslik 
(tekstologiya) zam r paytda muallifi nom a’lum boMgan badiiy 
a sa rla rn in g yoki ilm iy ta d q iq o tla rn in g y aratu v ch isin i a n iq la s h , a s a r 
nusxalarining turli tahrirlari qanchalik m ukam m al bo'lm aganligini belgilash, 
asi m atnni hisobga olish, to'g‘ri o ‘qish yo‘llarini ko‘rsatish bilan shug'ullanadi.
Bibliografiya 
ilmiy-amaUy faoliyat sohasi b o 'lib , so n -sanoq siz badiiy 
asarlar, ilm iy-nazariy va adabiy-tarixiy ishlar orasidan zarurini to p ib olish 
imkonini beradi. U yozuvchi asarlari nashrini va ular haqidagi maxsus ¡shlarni 
hisobga oladi, ro‘yxatini tuzadi, ba’zida qisqacha izohini beradi. Badiiy adabiyot 
bibliografiyasi, adabiy tanqid bibliografiyasi, adabiyot nazariyasi bibliografiyasi, 
biron yozuvchi yo adabiyotshunos bibliografiyasi bo'lishi m um kin.
Bibliografíya, o ‘z navbatida, 
bibliografik tavsif, kitob mazmunming qisqacha
bayoni (annotatsiya) 
kabilardan iborat b o 'la d i.
Bibliografik tavsif 
kit oblar ko‘rsatkichi hisoblanadi. Unda kitobning muallifi, 
nom i, bosib chiqargan nashriyoti va bosilgan yili aniq ko‘rsatiladi.
Kitob mazmunining qisqacha bayoni (annotatsiva)da 
kitobga qisqacha izoh 
beriladi, qism lari haqida ba’zi m a’lu m o tlar keltiriladi.
Taqriz 
muayyan yozuvchi yoki tanqidchining alohida bir asariga bag‘ishlanadi. 
U nda asarga estetik baho beriladi, ¡jobiy va salbiy tom onlari asosli ravishda 
ko‘rsatib o'tiladi. Taqrizning hajmi m atbuot turiga ko‘ra har xil boMadi.
M anbalarni tekshirishda adabiyotshunoslik q ator fanlarning y u tu q larig a 
tay an ad i. B adiiy ijod va adabiy ta ra q q iy o t tajrib asin i tah lil q ilis h va 
x 
uinum lashtirish ijtim oiy hayotning b u tu n rivojini to ‘g ‘ri tu sh u n ish bilan 
cham barchas b o g ‘liq. Chunki o ‘sha rivojlanish jarayo nida ijtim oiy o n g n in g
turli shakllari vujudga kcladi va takom illashadi. Adabiyot esa ijtimoiy o n g n in g
m uhim shakllaridan hisoblanadi. S h u n d ay b o ‘lgach, adab iyo tshu no slik nin g 
a d a b iy o t h a q id a g i ilm bilan u zv iy a lo q a d o r b o ‘lgan fa lsa fa , ta r ix , 
san'atshunoslik, tilshunoslik singari fanlarga m urojaat qilishi tabiiy.

---

“Adabiyotshunoslikka kirish” fani 1-kursdao‘tiladi. Bu tan talabani adabiyot 
n az ariy asin in g asosiy tu sh u n c h a la ri hilan tanishtiradi va uning oliy o 'q uv
y u rtid a adabiyot nazariyasi h am da tarixini o ‘rganishi uchun zam in hozirlaydi. 
Bu fanda asosiy e'tib orbadiiy adabiyotning umumiy va o'ziga xos xususiyatlari, 
a d a b iy asarn i tahlil qilish, ad a b iy jarayonning eng m u him qonuniyatlarini 
oTganishga qaratilgan.
“A dabiyot nazariyasi” kursi a w a l olingan n az ariy -ad ab iy bilim larni 
c h u q u rla sh tira d i va k engaytirad i, badiiy adabiyot n am u n ala rin i tahlil qilish 
m alak a sin i oshiradi. O liy o ‘q uv yurtini bitinivchilarga o ‘qitiladigan m azkur 
k u rsn in g diqqat m arkazida ijodiy m etod va uslub, adabiy tu rla r va janrlar, 
a n ’an a va yangilik, badiiylik va zam onaviylik, adabiyotshunoslikning tahlil 
qilish qoidalari ham da istoriografiya xususiyatlari singari m asalalar turadi. Bu 
h a r ikkala fan talabi shunday nazariy bilimlar olishga yordam beradiki, ularsiz 
adab iy o tsh u n o slik sohasida n a o ‘qituvchi, na ilmiy x odim sifatida faoliyat 
k o ‘rsatish m um kin b o ‘ladi.
“Adabiyotshunoslikka kirish” uch b o ‘limdan iborat. Birinchi bo‘limda badiiy 
a d a b iy o tn in g um um iy x u susiyatlari (xosiyati, y a ’ni spetsifikasi) haqida 
m a ’lu m o t beriladi. Ik k in ch i b o ‘lim adabiy asa rlarn in g g loyaviy-badiiy 
xususiyatlari, tuzilishi va ularni tahlil qilish masalasiga bag'ishlanadi. Uchinchi 
boM im da esa adabiy ja ra y o n va adab iy taraqqiyot qo nu n iy atlari o ‘rganiladi. 
K u rsn in g shu taxlitda qurilishi a n ’anaviy, o^quv-m etodik va ilm iy-nazariy 
talablarga javob beradi.
A dabiyotning um um iy xususiyatlari bilan tanishish badiiy asarlarning shu 
belgilar nam oyon b o ia d ig a n o ‘ziga xos tom onlarini idrok etishga yo‘l ochadi. 
T ala b a to m o n id a n ad a b iy o tn in g um um iy xususiyatlari va badiiy asarlarning 
o ‘ziga xos tom onlarini o ‘zlashtirish adabiy taraqqiyot qonuniyatlarini o ‘rganish 
u ch u n dastak bo‘lib xizmat qiladi: badiiy adabiyotning yuksak darajada rivojlangan 
ay rim shakllariga xos xususiyatlar bilib olingan, so ‘ng bu shakllarning tarixiy 
taraqqiyot qonuniyatlarini to ‘g‘ri tushunish va o‘rganish birm uncha oson bo‘ladi.
Badiiy adabiyotning u m u m iy xususiyatlarini va adabiy asarlarning o'ziga 
xos to m o n la rin i tu shunishga y o rd am beruvchi m a’lu m o tlar qanchalik k o ‘p 
yoki o ‘rinli boMmasin, faqat u larn i o'rganishning o ‘zi chin akam badiiy ijod 
q o n u n iy a tla rin i to ‘g ‘ri an g lash u chun yetarli emas. M azku r qonuniyatlarni 
t o ‘g ‘ri tushunish u ch u n ad a b iy m an b an i tarixiylik asosida tekshirish lozim 
b o ‘lad i. B unday tek sh irish a d a b iy tara q q iy o td a q a n d a y q o n u n iy a tla r 
b o ig a n lig in i. ular qay tartib d a yuzaga kelganligi va shakllanganligini, shu 
rivojlanishning o ‘zi qanday yo‘nalishdan borganligini aniqlashga imkon beradi. 
A d ab iy taraqqiyotn i tarixiylik negizida o ‘rganish u m u m iy xulosalarning

---

h aq q o n iy lig in i tarixiy tajrib a o rq a li tek sh irish , u la rn in g m a z m u n in i 
chuqurlashtirish uchun y o l ochadi.
Adabiy hodisalarga tarixiy yondashish zarurati faqat ad ab iy o t tarixini 
o'rganishdagina emas. balki adabiyot nazariyasini tadqiq qilganda ham adabiy 
taraqqiyot taqozosi bilan yuzaga ch iqadi. C hunki m azk ur rivojlanishdagi 
davomiylik, izchillikva aloqadorlik fan va texnika sohasidagidan farqqiladi.
S an ’atda esa birmuncha boshqacha qonuniyatlarm avjud. S an 'a tk o rla r ham 
o ‘z o ‘U nishdoshlarining tajribalariga suyanadilar, lekin s a n ’a tn in g buyuk 
yodgorliklari keyingi nam unalari ichiga so f holda kirib kelm aydi. A ksincha, 
ular yangi-yangi, o'lm as n a m u n a la r holida yashayveradi va inson iy atning 
yangi avlodlariga estetikzavq b ag‘ishlayveradi. M a'lu m k i, A lisher Navoiy 
Lutfiy ijodidan juda ko‘p narsa o ‘rgangan va lindan kuchli ta ’sirlangan. U to ‘rtta 
katta turkiy, bitta forsiy lirik devon ijod qildi. Lekin Navoiy g ‘a
2
allari vujudga 
kelishi bilan Lutfiy she’rlari eskirib qolgani yokq. H a r ikki b uy uk shoirning 
ajoyib sh e'rlari asrlar davom ida xalq to m o n id a n sevib o ‘qilib va kuylanib 
kelinadi. Sharq adábiyotida tatab b u tarzida “Xam sa” yozish a n ’anasi mavjud 
boMgan (ta ta b b u ja h o n a d a b iy o tin in g o kziga xos ja n ri, ad a b iy -ijo d iy
m uso b aq ad ir), jum ladan. N izo m iy G anjaviy, Xisrav D ehlaviy , A lisher 
Navoiylaro'zlarining mashhur “X am sa” larini bunyod qilganlar. B unda Xisrav 
Dehlaviy N izom iy asarlaridan ilhom langan b o ls a , Alisher N avoiy bularning 
har ikkalasi tajribasidan ijodiy foydalangan. Shunday bo ‘lsa-da, bu shoirlarning 
“Xam sa”lari bir-biridan o ‘ziga xos yangiliklar va hayotiyligi bilan ajrilib turadi. 
Ju m lad an , o ‘ziga xos she’riy usulda ifodalangan Alisher N avoiy “X am sa” si 
m azm unining teranligi, kokp qirraliligi, shakl rang-barangligi va m ukam m al- 
ligidan tashqari turkiy tilda dastlab va puxta yozilganligi bilan salaflarinikidan 
farq qiladi. Ko‘rinadiki, yuqoridagi u ch shoirning “Xamsa”si o ‘z a r o ta ’sirlanish 
va ilhom lanish natijasida bo‘lsa-d a , b ir-biridan yangi-yangi to m o n la ri bilan 
ajralib tu rad i ham da bir-birini in k o r etm ay, jah o n ad ab iy o ti xazinasida 
d u rdonalar bo‘lib qolaveradi. N avoiy o ‘z davrigacha b o klgan ja h o n adabiyoti 
tarixiga kam olot timsoli bo'lgan , b osh qahram on Farhod o b razin i olib kirdi, 
u ja h o n adabiyoti rom antizm i asosch ilarid an biridir. N avoiy asarlarid a o ‘z 
xalqi hayoti, milliy-tarixiy h aq iq atlar o kziga xos aks ettirilgan .
Yana shuni ham unutm aslik kerakki, adabiy-nazariy t a ’riflar m azm u nan 
turlicha hajmga ega bokladi, b a ’zi ta ’riflar shu adabiyotga xos b o klgan um um iy 
xususiyatlar va belgilarni q am ra b oladi. M asalan, obrazli tafa k k u r t a ’rifi. 
tarixiy o ‘zgarishlardan qat’i nazar, barcha adabiy asarlarga xos b o lg a n belgilarni 
o ‘z ichiga oladi. Boshqa birxi) ta ’riilarda muayyan davrlardagi adabiyotga xos 
belgi va xususiyatlar um um lashtiriladi (m asalan, ayrim b adiiy usullarga xos 
xususiyat va belgilar ta ’rifi). N ihoyat uchinchi xil ta'riflar faqatgina bir davrdagi 
adabiy hodisalarga taalluqli bokladi (m asalan, m um toz epopeya “ insoniyatning

---

b o lalik ” davriga xos bo‘lib, t a ’rifida h a m faqat uning o ‘ziga xos xususiyatlari 
hisobga olinadi).
B adiiy adabiyot taraq q iy o tn in g qonuniyatlarini tarixiylik orqali anglash 
“A dabiyotshunoslikka kirish” fan id an boshlanadi. Keyinchalik tarixiy-adabiy 
k u rslarn i o ‘rganish vaqtida b u n d a y bilish yangi adabiy m an b alar orqali 
m u stahk am lab boriladi.
A dabiy-nazariy tafakkur taraqqiyoti
A risto tel (Arastu — m iloddan a w a lg i 384-322-yillar) “ P o etik a” (Poeziya 
sa n ’ati t o ‘g ‘risida) asarini yozdi. Bu ja h o n d a adabiyot nazariyasiga bag’ishlab 
yozilgan birinchi kitob edi. Aristotel hali adabiyot yoki badiiy adabiyot atamasi 
kelib ch iq m ag an bir davrda, adabiy o tn i “poeziya” deb ataydi va u hayotning 
o ‘xshashini y aratadi, deb biladi.
F orobiy (873-950) va Abu Ali ibn S ino (980-1037)Aristotelning “ Poetika” 
asariga sh arh yozdilar. ( 0 ‘rta asrlarda kitoblarga sharh yozish odat edi. Sharh 
hozirgi taqrizga birmuncha to ‘g‘ri keladi). Sharhda uch narsaga e ’tibor qaratilgan. 
Y ani m azk u r asar o ‘z sohasida kashfiyot, yangilik b o la oladim i? Bu asam ing 
yutu q lari, yaxshi to m o nlari n im a la rd a n iborat? U ning q an d a y kam chiliklari 
bor?
F o ro b iy “ P o etik a” t o ‘g ‘risida ikkita sharh yozgan, biri “ S h e ’r s a n ’a ti” , 
d eb ataladi. S harhda Forobiyning aytishicha, Aristotel poeziyasining so ‘z va 
tim sol (b izn in g c h a obraz) orqali ish k o ‘rishini to ‘g‘ri tushungan. U qadimgi 
(antik) y u n o n adabiyotining C o rn e r , Esxil, Sofokl, Y evripid, Aristofan 
kabi yirik sh o ir va d ra m a tu rg lar asarlariga suyanadi. 0 ‘xshashini yaratish, 
tim so lin i hosil etish tashbeh orqali am alga oshiriladi. S h e ’rd a vazn va ritm 
b o ‘ladi, bu esa bo‘laklarning bir-biriga teng bo‘lishidan kelib chiqadi. Aristotel 
bu bilan sh o im in g hayotga m unosabatini ko'rsatadi.
F orobiyning “ Poetika” ga d o ir b o ‘lgan ikkinchi sharhi “Shoirlarning she’r 
yozish s a n ’a ti qon u n lari h a q id a ” , d eb ataladi. U lug‘ olim b u n d a shoirlar, 
s h e ’rlar, ja n rla r va ularning tu rla ri h a q id a so‘zlaydi. S hoirlarning haqiqiysi 
tu g ‘m a b o ‘ladi, qobiliyatli sh o irlar h a m b o lib , ular m ehnat va harakat orqali 
k o ‘p narsalarga erishadi. U chinchi xil shoirlar esa tanqidchidir.
S h e ’rla rn in g birinchisi y o m o n illatlard an saqlaydi, aq lni to id ir a d i. 
S h e ’rla rn in g ikkinchi xili ruhiy sezgilarni o ‘stiradi, g ‘azablanishdan asraydi. 
U c h in c h i xil sh e ’r kishini zaiflikdan saqlaydi, nafsi va hirsini jilovlaydi. 
A ristotel d ifiram bi, yom bi, eyniy, diagram m a, ritorika, akustika, tragediya, 
kom ediya, epos, dram a, m adhiya va satira kabi “she’r navlari” ni izohlagan.

---

F orobiy shu m unosabat h ilan m adhiya va lug‘z (to p ish m o q ) ni eslagan, 
aruzni tilga oigan, sabab, vatad juzvlarini ta ’kidlab o ‘tgan. U “ H ikm atlar 
m a’nolari” rísolasida “ obraz” atam asini ham keltirgan.
Ibn Sino “Poetika”gaoid shartiini “She’r s a n ’ati” deb nomlagan. Uningcha, 
obrazli qilib aytilgan so‘z kishi ruhini o'ziga b o 'y su n d iru v c h an b o ‘ladi. Ibn 
S inoning aytishicha, insonning tarbiyasi ikki xil b o ‘ladi: biri jism oniy, biri 
ruhiy. J ¡smoniy tarbiya-jism oniy m ashq, ruhiy tarbiya m usiqa orqali amalga 
oshiriladi. O braz m ukam m al va kam ko'stli b o ‘lishi m um k in . S h e’r kishiga 
ta ’sir etadi, odam iam i taajjubga solish xususiyatiga ega b o 'la d i, bu hol she’r 
musiqiyligi bilan bog‘liq. Ibn S ino ta ’kidiga ko‘ra, “ sh e ’r ijtim oiy b u rc h ” 
m aqsadlarini nazarda tutib yoziladi. S h e’r ta ’sir qilishining sabablari uchta: 
obrazli so‘z, tashbehli ifoda va garm oniya (uyg‘unlik). Ibn S ino “ musiqiylik” 
atam asinigina emas, “badiiylik” atam asini ham ishlatgan. Tahsinga ijodiylik va 
badiiylik loyiq deydi.
Ibn Sino asosan “ P oetika” ni sharhlasa ham , arab , fors-tojik va turkiy 
xaiqlar poeziyasi masalalariga hani tegib o ‘tadi.
Ibn Sino “ Poetika” ga ko‘ra sahna va ijro to‘g‘risida ham to'xtaydi. Tragediyada 
“ faqat axloq em as, balki xarakterlarni o ‘z ichiga q a m ra b oigan harakatlar 
ham eslatilgan” . Ibn Sino tin g lo v ch i-so m i’, ayni h o ld a te a tr tom oshabíni 
to ‘g ‘risida ham gapirgan, dekoratsiyani esa m anfaatli, deydi. U badiiy to'qim a 
haqida “she’rda aytilganlaming yolg‘ondan iboratligi ochiq-oydin sezilib turadi”, 
degan. Ib n Sino t a ’kidicha, “ narsa yo hodisa aytilganiga m uvofiq kelguday 
bo‘lsa, rost deb qabu! qilinadi” .
F orobiy va Ibn Sino sharh larid a '‘sh e’r ” atam asi b o r, “lirika” atam asi 
yo‘q, am m o “ Poetika”da lirika haqida tushuncha bor, biro q “ lirika” atamasi 
iniiodgacha HI-II asrlanda 
yum ga
kelgan.
N azariyotchi olim lardan y an a biri