Agrobiologiya háM Ósimliklerdi qorǵAW

Qan aylaniw sistemasi. Janliklerdin denesheleri arasindagi barliq bosliqlar qan (gemolimfa dep ataladı ) suyiqligi menen tolgan bolip, qan jurek hareketin tamiyinleydi. Jurek qursaq boliminde jaylasqan bolip, uzin trubka formasındagi koriniste. Jánliklerdiñ qáni suyiq plazmalardan hám kletka elementleri esaplangan gemocitlerden turip, kopshilik organikalıq emes hám organikalıq zatlardan quralgan eritpe (organikalıq duzlar, aziqliq zatlar, mochevina kislota, fermentler, gormonlar, pigmentler) esaplanadi.Gemolimfa quraminda suw 75-90% bolip, gemocitler mikroskopiyaliq ólshemge iye, kobikshe yamasa juldizshalar kórinisine iye bolip, plazmada erkin amyoba tarizli kletkalar esaplanadi. Olar forması da atqaraturgin funkciyalari boyinsha turlishe bolip: boliniwshi kletkalar esaplangan proleykocitler, qatti dene da bakteriyalardi erkin jutip-jiberiwge uqipli-fagocitler, qan quraminan da sidik kislotası quramindagi-ziyat zatlardi ajiratiwshi nefrocitlerden turadı.Sonday-aq makronuklecitler, mikronukleocitler, eozinofiller hám epocitondlar da ushirasadi. Olardiñ qandagi mugdari hár qiyli bolip, janlikler turine baylanishi rawajlaniw basqishlarinda ozgerip baradi. Janlikler denesinde qan kóplegen funkciyalardi orinlaydi. Kletkalarga aziqliq zatlardi jetkerip beredi hám dene ushin kerek bolmaytugin, bolip shigarilgan zatlardi alip ketip sirtqa shigariw xizmetin atgaradi. Qan gormonlardi tarqatiwshi esaplanip, quraminda záhárli hám qorganiwshi zatlar baladı. Geypara waqitlari qan kislorod jetkerip beriwshi waziypasin atqarip, toqimalardan uglekislotani joq etiwge de qatnasadi. Sonday-aq qan mexanikalıq funkciyalardi da orinlaydi. Janlikler denesindegi kerekli ishki basimdi jaratip arqali denede jumsaq qabiqlar menen dene forması saqlanip turadı. Bunnan basqa bulshiq etler qısqariwi joli menen, geyde qan basimi koteriliwi tasirinen qanatlarinini hareketi tamiyinlenedi.
Nerv sestemasi. Nerv sisteması denenin barliq funkciyalarin retlestirip, oni biriktirip turiwshi deneshe. Denede jaylasqan nerv kletkalari-neyronlardan ibarat bolip, ozinin waziypasi jaginan seziwshi, hareketleniwshi da associativ bolip bolinedi. Bunday nerv sistema kushli differenciyalangan orayliq, periferiyalıq hám simpatikaliq bolimlerge birigedi. Orayliq nerv sisteması nervler shigariwshi tuyinler jiyindisinan (gangliyalar) turadı. Nerv tuyinleri uzınına hám kese kesimi menen birigedi. Gangliyalar eki bolimge jetkilikli qursaqqa bolingen. Basta qızılonesh ústinde jutqinshaq ústi, al qızıloneshtin astinda jutqinshaq asti gangliyalari ornalasqan.Olar az-ara birigip, jutqinshaq qasi dóñgelegin duzedi. Jutqinshaq ústi gangliyalari júdá kushli rawajlangan bolip, bas miyi dep ataladı. Ol ózine baginiwshi basqa nerv túyinlerinin iskerligin tamiyinlewshi jetkilikli oray xizmetin atqaradi. Sol arqali kozge, murtlarga, al jutqinshaq asti túyıninen awiz deneshelerine hám ishektin aldingi bólimine beriledi. Simpatikaliq nerv sisteması ishki denesheler janliklerdin bulshiq et sisteması iskerligin retlestirip turadı. Periferiyalıq nerv sisteması orayliq hám simpatikaliq nerv sisteması gangliyalarman shigiwshi nervten duzilgen bolip, bul sistemalardı túrli denesheler menen baylanistiradi. Nerv iskerliligi taksislerde payda bolip, janliklerde termotaksis, fototaksis, gidrotaksis, xemo trofotaksis rawajlangan. Usilarga baylanisli - janlikler - jilliliqqa, jaqtiliqqa, igalliqqa, ximiyaliq titirkendiriwshilerge da aziqliq zatlardi tez sezedi. Nerv iskerliginin en quramali túri tuwma esaplanatugin instinkt. Tirishilik jagdaylarina baylanishi taza instinktler payda boliwi yamasa kerek emesleri jogalip ketiwi múmkin. Instinktler barliq janliklerge tán bolsada ogada quramali uyalar quriwshi, násiline kushli gamqorliq qilatugin harrelerde, qumirsqalarda, termitlerde júda quramali process esaplanadi.