Akmetushunchasining mohiyati. Avvalo, «Akmeologiyaning rivojlanish bosqichlari: latent, kombinatsion, inkubatsion, institusional»

Pedagogik akmeologiyaning fani borasidagi psixologik qarashlar.

Akmeologiya — tabiiy, umumjamoa va insoniy qoidalar asosida kasbiy mahoratning yuksak muvaffaqiyatga erishishi haqidagi talimot bo ‘lib, insonning yetuklik bosqichida rivojlanish qonunlari va mexanizmi haqida yanada yuksakroq darajalami egallash feno- menologiyasini tadqiq etadi. Akmeologiyada mahsuldorlik tushun- chasini ochib beruvchi kasbiy faoliyat kategoriyasi tahlil qilinadi. Shuningdek, samarador faoliyat, professionalizm va ijod rivojla- nishidagi hamda texnologiyani ishlab chiqib, kasb faoliyatida yuksaklikka erishishning yo ‘nalish va usullarini izlash va ularning bu jarayon qonuniyatlariga tatbiq etish, professionalizmning ijodiy yutuqlari sari yo‘naltirilgan samarador tizimlar darajalarini bel- gilash bilan shug‘ullanadi. Globallashuv davrida fan va texnologiyalar rivojlanish cho‘q- qisiga chiqar ekan, «barkamol avlod», «akmeshaxs» kabi tushun- chalar ilmiy muomalaga kirib keldi. Buning asosiy sababi — in- sonning intellektual qobiliyati zamon va makon bilan chambar ■ chas bog‘Iiq bo‘lib, fan va texnologiyalar rivojiga qarab mukam- mallashib boradi va nhioyat o‘z «akme»siga erishadi. Akmeologiyaning eng muhim jihati — yuksak kasb-korlikning ijodiy pog'onaga ko‘tarilishidagi turli jihatlarini o'rganuvchi in son muammolari bilan shug£ullanuvchi insonshunoslik fanidan ajrab chiqqan muhim zamonaviy tarmoq bo‘lib, insonning kasb- hunami bilim orqali chuqur egallashi, uning jamiyat rivoji, millat ravnaqi, turmush farovonhgi hamda ijtimoiy-axloqiy ta- raqqiyotning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-huquqiy jihatlariga ijobiy ta’sirini kuchaytirishga xizmat qilishini chuqur anglashi, o‘z ijodiy faoliyatini, kasb-hunar sohasidagi burch va mas’uli- yatini ado etishga sarflash maqsadida mukammallik va kamo- lotga erishishi jihatlarini fanlar, ayniqsa, insonshunoslik bilan uyg‘unlikda o‘rganishdan iboratdir. Hozirgi globallashuv sharoitida yoshlaming ma’naviy olamini yuksak darajada shakllantimiasdan, ularni ijtimoiy-axloqiy jara- yonlaming ijodkor subyektiga aylantirmasdan tasawur qilib bo‘lmaydi. Uchinchi inkuhatsion bosqich NV.Kuzmina tomonidan inson- ning yashirin xislat va fazilatlari hamda kasbiy yashirin imkoni- yatlari bazasini ochishda zarur bo ‘Igan akmeologik masalalaming konstelyatsion yechimi borasidagi konseptual g ‘oyalariga to‘g ‘ri keladi. To‘plangan ma'lumotlar XX asming ikkinchi yarmida tadqiqotchi B.Ananyevning umumlashtirish va tizimga solish, insonshunoslik tahlili va differensiatsiyasidagi xizmatlari orqali yuzaga chiqdi. Bu bosqich akmeologiyada rivojlanish dasturining ishga tushirilishi, ya ’ni amalga oshirilishi bilan tugadi. To ‘rtinchi institusional bosqichda qator ijtimoiy tuzilishlar ya- ratilishi bilan bog‘liq holda o ‘quv yurtlarida akmeologiya kafedra- lari, laboratoriyalari va, nihoyat, Xalqaro akmeologik fanlar aka- demiyasi ochildi2. Bu akademiya tuzilmalarida ilmiy izjanishlar olib boriladi, akmeologik texnologiyalar ishlab chiqiladi. Bugungi kunga kelib, fan va texnologiyalar rivojlanish cho‘q- qisiga chiqqan bir vaqtda «barkamol avlod», «akmeshaxs» kabi yangi tushunchalar ilmiy muomalaga kirib keldi. Buning asosiy sababi — insonning intellektual qobiliyati zamon va makon bilan chambarchas bogjiq bo‘tib, fan va texnologiyalar rivojiga qarab mukammallashib boradi va, nihoyat, o ‘z «akme»siga erishadi. Akmeologiyaning eng muhim jihati — yuksak kasb-kortikning ijodiy pog‘onaga ko‘taritishidagi turti jihatlarini o ‘rganuvchi inson muammolari bilan shug‘ullanuvchi insonshunostikdan ajrab chiqqan muhim zflmonaviy tarmoq bo ‘tib, insonning kasb-hunami bitim va tafakkur orqati chuqur egallashi, uning jamiyat rivoji, millat ravnaqi, turmush farovontigi hamda ijtimoiy taraqqiyotning iqtisodiy, siyosiy, ma ’naviy-huquqiy jihatlariga ijobiy ta 'sirini kuchaytirishga xizmat qitishini anglashi, o ‘z ijodiy faotiyatini, kasb-hunar sohasidagi burch va mas ’utiyatini ado etishga sarflash maqsadida mukammaltik va kamolotga erishishi jihatlarini fanlar bilan uyg ‘untikda o ‘rganishdan iboratdir. Akmeformni o ‘rganish va tahtil qitish, ijodiy kasbiy mahorat hamda professionatizmni rivojlantirish uchun optimal texnolo- giyalar yaratish maqsadida akmeologiya turti kasb faotiyati bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislaming ish jarayoni va usuttari ustida kompleks tadqiqotlar o ‘tkazmoqda. Ayni paytda, muvaffaqiyatga erishish uchun boshqa bitimlami ham tadqiq qilmoqda. Chunon- chi, falsafa, sotsiologiya, psixologiya, fiziologiya, genetika va pe- dagogika kabilardan unumti tarzda foydalanmoqda. Akmeologiya o ‘zining ontologik ma ’nosini inson hayot faoliyatida psixologik va kasb-korda ijtimoiy yutuqlarga erishishini ifodalash, tasvirlash va akmeform fenomenologiyasi tahtiti orqati aks ettiradi. Fenomeno- logiyaning akmeologik jihati mehnatda ijodiy mahorat bilan ko ‘r- satiladi. Zamonaviy ta’lim-tarbiya jarayonini sifatli tashkil etish ko‘p jihatdan murabbiylarga bog‘liqligi sababh, ustoz-murabbiylar- niug ijodiy mahoratini aniqlash bugungi kunda turli shakldagi attestatsiyalar orqali o‘rganilmoqda. Attestatsiyadan ko‘zlangan asosiy maqsad — o‘qituvchi va murabbiylarni o‘z kasbining yuksak bilimdoni, yetuk salohiyat egasi etib qayta tayyorlashdan iboratdir. Bu esa akmeologik bilimlar, ya’ni yuksaklik sari intilishning amaliyotga joriy eti- lishidir. Hoziigi bozor munosabatlari sharoitida millatimiz ruhiyati, mentalitetida ham tub islohotlar o£tkazish hamda an’anaviy tu- shuncha va tasawurlarimizni zamon talablari asosida yangi- lashimiz lozimligi zarurat bo'lib qolmoqda. Ayniqsa, rivojlangan mamlakatlarning asosiy takomillashuv mexanizmi — raqobatdir. U insonni doimo yuksaklikka, takomiUikka, barkamollikka un- daydi. Bu jihat akmeologiyada milhylik va umuminsoniylikning o'zaro dialektik munosabatlarining shakllanishiga olib keladi. Yoshlar tarbiyasida milliylik va umuminsoniy qadriyatlarning akmeologik jihatlari dialektik, ziddiyath tabialga ega bo‘iib, in- sondan ruhiy va inteUektual yangilanishning yangicha tarbiya paradigmasini shakllantirish va unga og‘ishmay rioya qilishni talab qiladi. Bu o‘rinda inson ma'naviyatini yuksak darajada shakllantirish asosiy vazifa bo‘lmog‘i lozim. Ma'naviyat cheksiz borliqning in- son ruhida ifodalanishidir. U komil va barkamol insonlami yetishtiribgina qolmay jamiyatning ongi, qalbi va vijdonidir. Shuning uchun insoniy oliy ma’naviyatni moddiy dunyodan ustun qo‘yadi. Biroq bunday insonlar ona qomidan ushbu xislat va qarashtar bilan tug‘ilar ekan-da, degan xulosaga kelmaslik lozim. Ammo insonlarga ushbu qarash va xislatlarni shakllantirish imkoniyati berilgan. Bu imkoniyatlardan foydalanish u yoki bu jamiyatda ma 'naviyati qay darajada ekanligi bilan uzyiy bog‘liq jarayondir. Shu bois, milliy ma'naviyatimizning maqsadi, mohiyati va asl mazjnuni yangicha fikrlaydigan milliy g ‘urur va iftixomi chuqur his etadigan, vatan tuyg‘usini diliga jo qilgan fozil insonni tarbiya- lashdan iborat. Bu esa, ayni paytda, mukammallik — akme- shaxsni shakllantirish demakdir.

Nazorat uchun savol va topshiriqlar:

1. 
   Akmeologiyaning latent bosqichidagi rivojiga Sankt-Peterbuig maktabidan munosib hissa qo'shgan olimlami bilasizmi?
   
2. 
   Akmeologiyaning kombinatsion bosqichida qanday talimotlar g‘oyalari yotadi?
   
3. 
   Akmeologiyada mahsuldorlik tushunchasi qanday o'ringa ega?
   
4. 
   Akmeologiyaning inkubatsion bosqichida insonning qanday imkoniyatlari ochib beriladi?
   
5. 
   Akmeologiyaning institusional bosqichida qanday yangiliklar yuz berdi? Akmetexnologik g'oyalar nimalar?