Amaliy mashg‘ulot yuzasidan topshiriq. 1-topshiriq. Matnni o`qing. Grammatik qo

Amaliy mashg‘ulot yuzasidan topshiriq.
1-topshiriq. Matnni o`qing. Grammatik qo`shimchalarni aniqlang va ularni quyidagi chizmalarga joylashtiring.

Afg`onistonning Sind daryosi bo`yida Jaloliddinning `00–750 kishilik qo`shini bilan 30000 kishilik mo`g`il qo`shini yovlashdi. Aytishlaricha, o`sha jangda odamlarning qoni shu darajada ko`p to`kildiki, Sind daryosida suv o`rnida qon oqdi. Sulton Jaloliddinning navkarlari dushman bilan sherdek olishib, faqatgina Jaloliddinning o`zi daryoning narigi qirg`og`iga tirik suzib o`tib ketdi: omon qoldi.

Bu jangni o`z ko`zi bilan ko`rib turgan Chingizxon hayratdan shunday deb yuborganini bilmay qoldi:

— Otadan dunyoda hali bunday o`g`il tug`ilmagan. U sahroda sher kabi g`olib jangchi, daryoda esa nahang kabi botirdir... Otaga shunday o`g`il zarurki, u ikki girdob: olov va suv girdobidan ozodlik maydoniga chiqa olsin...

Biz ana shunday arslon haybatli, botir va qo`rqmas, dushman oldida aslo tiz cho`kmas bobolarimizga farzand ekanligimizdan hamisha faxrlanamiz. Bir umr ulardan o`rnak olish orzusi bilan yashab o`tamiz.

(Darslikdan)


Sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema: -ning, -da, - ni

Lug`aviy shakl hosil qiluvchi morfema:- lari, -ib, - xon, -ay, -il



Lug`aviy-sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema: -li,- lik, -a,


2-topshiriq. Grammatik qo`shimchalarning qaysi so`z turkumlariga birikkanligini ustunlar bo`yicha to`g`ri joylashtiring.


FE`L

SIFATTTTTTTTTTTTT

SON

RAVISH

li,- lik, -a,

li,- lik, -a,

lari, -ib, - xon, -ay, -il

ning, -da, - ni

OLMOSHHSH

SON

OT

SIFAT

3-topshiriq. Qo`shimchalar ifodalagan grammatik ma’nolarni izohlang.

So'z yasovchi qo'shimchalar, shakl yasovchi qo'shimchalar bilan ham omonim bo'la oladi. Masalan, qushcha, uycha so'zlaridagi -cha shakl yasovchi, yangicha, eskicha so'zlaridagi -cha so'z yasovchidir. Shaklan har xil bo'Iib, bir hil ma'noli so'zlarni yasovchi qo'shimchalar sinonim qo'shimchalar deyiladi. Sifat yasovchi: -li, -ser, -dor: unumli, serunum, unumdor; -be, -siz: beaql, aqlsiz;- li, - ba, -mand: davlatli, badavlat, davlatmand; -no, -siz: noinsof, insofsiz kabilar sinonim qo'shimchalardir. Shakl yasovchi qo'shimchalar yangi so'z yasamaydi, balki so'zning shaklini hosil qilib turli grammatik ma'nolarni ifodalashga xizmat qiladi. Shakl yasovchilar turli so'z turkumlarida turlicha vazifalarni bajaradi.

4-topshiriq. Derivatsion omonim qo`shimchalardan foydalanib gaplar tuzing.

-ma, -chi, -li, -dor, -ch, -(i)sh, -ar, -ik, -k, -ish, -qin, -chaq, -(a) y, -siz

namuna: qat-qat qatlama, aqling bo`lsa tashlama.

аchchiqni achchiq kesar. 

bilimli bir o’zar bilimsiz ming to’zar

5-topshiriq. Morfemik sinonimiyalarning o`zaro mosini topib, ularni belgilang.


savlatli

Obro`li

sersut

behayo

adabiyotchi

g`allachi

Noo`rin

g`allakor

shirador

itoatli

hayosiz

Boobro`6

itoatkor

adabiyot-shunos

o`rinsiz

aravachi

aravakash

basavlat

shirali

sutli

hayosiz- behayo

savlatli- basavlat

sutli - sersut

obro`li – boobro

aravachi- aravakash

g`allachi- g`allakor

o`rinsiz- noo`rin

shirali- shirador

6-topshiriq. Hosilalaning ma’no xususiyatlarini izohlashga, farqli tomonlarini topishga harakat qiling.

Tavsiya etiladigan adabiyotlar:

1.Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G. va b. Hozirgi oʻzbek adabiy tili. Darslik. – Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2010.

2. Замонавий ўзбек тили. Морфология. Дарслик.– Тошкент: Мумтоз сўз, 2008.

3. Abuzalova M., Yoʻldosheva D. Tilshunoslikka kirish. Oʻquv qoʻllanma. Toshkent, 2009.

4. Abuzalova M., Toirova G. Hozirgi oʻzbek tili (Morfologiya). Oʻquv qoʻllanma. Toshkent, 2019.