Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

n
) zarur. Har bir sinovda “ha” (0) va “yo‘q” (1) javobni 
olinadi. Bu yerda, binomial tasodifiy miqdor 
x
– bu 
n
sinovlarda “0” sonidir. 
Puasson tasodifiy miqdori deganda ma’lum bir davrda, makonda hajmda 
juda kam ro‘y beradigan miqdorlar soni tushiniladi. Masalan, avtobuslarda bilet 
tekshirishlar soni, bugun kardiomarkaziga navbatsiz yotqizilgan kasallar soni, 
fermerning 100ta podasidan birga podasidan bitta podasida kasalga uchragan 
qo‘ylar soni, institut guruhlari ichida MM-01 gruhida ikkichilar soni va h.k. 
Gipergeometrik tasodifiy miqdorlar deganda o‘rganilayotgan to‘plamdan 
tanlab olingan birliklarda tadqiqot qilinadigan hodisalar soni tushiniladi. 
2.
Statistik to‘plam
– bu umumiy bog‘liqlikda, qandaydir bir sifat belgisi 
bilan birlashgan va bir-biridan farq qiluvchi obyekt yoki hodisalarning 
yig‘indisidir. Masalan, korxonalar soni, aksiyadorlik jamiyatlari soni, oilalar soni 
va h.k. To‘plamlar bir jinsli (o‘xshash, bir xil bo‘lgan) va turli jinsli bo‘lishi 
mumkin. 
O‘rganilayotgan obyektning belgilari to‘plamning hamma birliklari uchun 
umumiy bo‘lsa to‘plam bir jinsli deyiladi. Masalan, xususiy firmalarni o‘rganishda, 
eng avvalo, ulardan ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi va shug‘ullanmaydigan 

---

24 
korxonalarni ajratish kerak. Bu yerdan ikkita yangi to‘plam paydo bo‘ladi. Bu 
to‘plamlarga kirgan har bir korxona to‘plam birligi hisoblanadi. 
To‘plam birliklari bir holatda bir jinsli, shu birliklar boshqa holatda bir jinsli 
bo‘lmasligi mumkin. Masalan, ish haqi nuqtayi nazaridan davlat (yoki nodavlat) 
korxonalarida band bo‘lgan ayollar-ishchilar to‘plami bir jinslidir. Aholini takror 
ishlab chiqarish nuqtayi nazaridan, aniqrog‘i tug‘ilish masalasidan qarasak bu 
to‘plam bir xil emas, chunki ayollarning ayrim yoshdagilari endi bola tug‘a 
olmaydi. 
Shunday qilib, to‘plam birligi – bu bir obyekt (masalan, student, qoshiq, 
krovat, bitim va h.k) hisoblanadi. Bosh to‘plam – bu birliklar yig‘indisi (masalan: 
studentlar, korxonalar, bitimlar soni va h.k)dir. 
Ma’lumki, bosh to‘plamni to‘liq o‘rganish juda katta kuch va mablag‘ talab 
qiladi. Lekin, statistikada isbot qilinishicha bosh to‘plam bo‘yicha olinadigan 
xulosani tanlanma to‘plam ma’lumotlari bo‘yicha ham olish mumkin. Tanlanma 
to‘plam - bosh to‘plam birliklarini maxsus statistik metodlar yordamida tanlab 
olingan qismini ifodalaydi. Tanlash qanday amalga oshiriladi va tanlab kuzatish 
boshqa masalalarini kelgusi boblarda muhokama qilamiz.
3. 
Belgi
-
bu to‘plam birligining sifatiy xususiyatidir. O‘rganilayotgan 
to‘plam birligini ifodalash xarakteriga qarab belgilar miqdoriy, atributiv va 
alternativ belgilarga bo‘linadi. 
Miqdoriy ifodaga ega bo‘lgan belgilar miqdoriy belgilar deyiladi. Masalan, 
ish staji, mehnat haqi, kishi yoshi va h.k. 
Miqdoriy ifodaga ega bo‘lmagan belgilar atributiv belgilar deyiladi. 
Masalan, professor, biznesmen, barmen, bankir va h.k. 
Agarda belgida, mohiyati bo‘yicha teskari variant mavjud bo‘lsa, bunday 
belgilar alternativ belgilar deyiladi. Masalan, har bir kishi turmush qurgan va 
qurmagan bo‘lishi mumkin, do‘kondagi tovar iste’molga yaroqli va yaroqsiz 
bo‘lishi mumkin. Bunday belgilar bo‘yicha ma’lumot to‘planayotganda, odatda, 
savolga ha yoki yo‘q deb javob beriladi. 

---

25 
Statistik o‘rganishning farqli xususiyati, unda faqat o‘zgaruvchan 
(tebranuvchi, farqlanuvchi) belgilar o‘rganiladi, ya’ni belgilar bir-biridan 
farqlanadi. Bu farqlanish statistikada variatsiya deb ataladi. Masalan, menejer 
ishini olaylik. Uning ishi natijasiga firmadagi umumiy sharoitlar va uning faqat 
o‘ziga bog‘liq omillar (uning ma’lumoti, ishchanligi, ishni tashkil qila bilishi va 
h.k.) ta’sir qiladi. Birinchi omil firmadagi hamma menejerlar uchun bir xil, 
ikkinchi omil esa har bir menejer uchun alohida tasnifga ega. Bu omillar bir-biri 
bilan qo‘shilib, pirovard natijada ishchining ish natijasini har xil bo‘lishiga olib 
keladi. Bunday belgilar variatsion belgilar deb ham ataladi.
Agarda, o‘rganilayotgan belgining o‘zgarishi turli davrlarga to‘g‘ri kelsa 
(oy, yil) bunday o‘zgarish statistikada variatsiya emas, dinamika deyiladi.