Aminlar Aminobirikmalarning ammiak molekulasidagi vodorod atomlarini uglevodorod radikallariga almashinishidan hosil bo’lgan birikmalar deb qarash mumkin

DIAZO-VA AZOBIRIKMALAR

Aromatik diazo- va azobirikmalarning tuzilishida – N=N-guruh ishtirok etadi.

Agar – N=N-guruh faqat birikma qoldig’i bilan bog’langan, ya’ni Ar-N=N-Ar bo’lsa, bunday birikmalar azobirikmalar, agar bu ikki valentli qoldiqning bir valentligi aromatik, ikkinchi valentligi anorganik birikma qoldig’i bilan bog’langan, ya’ni
Ar–N=N–X (X=-Cl, -Br, -J, -SO₃H, -NO₂, -OH, -ONa va boshqalar) bo’lsa, bunday birikmalarga diazobirikmalar deyiladi.
Diazobirikmalarning eng muhim vakillari diazoniy tuzlari hisoblanadi. Diazoniy tuzlari diazokation va aniondan tashkil topgandirlar, masalan: [C₆H₅N₂]⁺CI^- benzol diazoniy xlorid. Diazoniy tuzlari tabiatlariga ko’ra ammoniyli tuzlarga o’xshaydilar.

Diazokation-tutash elektron bulut hosil qilgan ion bo’lib, bunda har qaysi atomi qisman musbat zaryad tutadi:

Olinish usullari. Diazobirikmalarni birlamchi aromatik aminlarga diazotirlovchi agent ta’sir ettirib olinadi.


Birlamchi aromatik aminlardan diazobirikma hosil qilish reaksiyasiga diazotirlash reaksiyasi deyiladi. Diazotirlashda birlamchi aromatik aminga nitrat va birorta boshqa mineral kislota aralashmasi bilan ta’sir ettiriladi. Nitrat kislota beqaror kislota bo’lganligi sababli uning o’rniga nitrat kislota tuzi bilan ta’sir ettiriladi. Reaksiya 0-4⁰C haroratda olib boriladi:
Mineral kislota reaksiya tenglamasida ko’rsatilgan 2 mol o’rniga 2,5 mol olinadi. Ortiqcha mineral kislota diazoniy tuzini barqaror holda ushlab turishga xizmat qiladi.


Agar erkin diazoniy tuzini olish kerak bo’lsa, u holda, birlamchi aromatik aminga amilnitrit va mineral kislota aralashmasi bilan ta’sir ettiriladi:


Aromatik aminlardan diazobirikmalar hosil bo’lish reaksiyasini quyidagicha tasavvur etish mumkin. Nitrat kislota kislotali muhitda bir necha diazotirlovchi agentlar (H₂NO₂⁺; N₂O₃; NO⁺; NOCl) ni hosil qilishi mumkin, ya’ni




Yuqoridagi diazotirlovchi agentlar ma’lum sharoitda aromatik aminlar bilan ta’sir etishlari natijasida dastlab nitrozoaminlarni hosil qiladilar. Nitrozoaminlar kislotali muhitda oson diazoniy tuzlariga aylanadilar, masalan:




Diazoniy tuzlari eritmalariga ishqor ta’sir ettirilganda diazogidratlar hosil bo’ladi:


Diazogidratlar erkin holda ajratib olinmagan. Ular suvli eritmalarda amfoter xususiyatga egalar. Kislota ta’sir ettirilganda diazoniy tuzlarini, ishqorlar ta’sirida esa diazotatlarni hosil qiladilar:


Diazoniy tuzlarining ishqorlar bilan reaksiyasini umumiy tarzda quyidagicha ifodalash mumkin:


Diazotatlar, diazotsianidlar va –N=N– guruh tutgan boshqa birikmalar sin va anti shakllarda mavjud bo’lishlari mumkin. Masalan, fenildiazoniy sianid uchun quyidagi shakllarni yozish mumkin:


Diazotatga kislota bilan ta’sir etilganda ikkita shakldagi birikma – diazogidrat va nitrozoamin hosil bo’ladi:

Amilnitroza suvda yomon eriganligi tufayli cho’kadi. Diazogidrat kislotali muhitda asta-sekinlik bilan diazoniy tuziga o’tadi. Diazobirikmalar eritmasida diazokation (ArN₂)⁺ va diazoanion (ArN₂O)^- mavjud bo’ladi.

Diazobirikmalarning bir-biriga o’tish sxemasini quyidagicha tasavvur etish mumkin:




Kimyoviy xususiyatlari. Diazoniy tuzlari reaksiyaga o’ta oson kirisha oladigan birikmalar bo’lib, aromatik aminlardan turli kimyoviy birikmalarni sintez qilishda katta istiqbollarni ochadi. Diazoniy tuzlarining o’zgarish reaksiyalarini ikkiga bo’lish mumkin: azot ajralish bilan boruvchi reaksiyalar va azot ajralmaydigan reaksiyalar.